Dat oranje pak en die grijze cel: zo ongeveer stelde Terry Akins zich zijn vader in de bajes voor. ,,Ik was bang erheen te gaan. Want in de gevangenis wordt gevochten en er zitten gevaarlijke schurken, die je zomaar aanvallen in de gang. Mijn beeld was helemaal gebaseerd op wat ik op televisie zag."
Terry was 10 jaar toen zijn vader naar de gevangenis ging. Inmiddels is de inwoner van Enschede 30 en zet hij zich al jaren in voor de rechten van kinderen met een ouder in de cel.
Hoe veel dat er precies zijn, is niet bekend. De schattingen lopen uiteen van 25.000 tot 35.000. Lange tijd was het gevangeniswezen niet ingericht op kinderen. Ja, ze kwamen mee op bezoek met hun moeder of andere familieleden, maar vormden feitelijk een vergeten groep. Laat staan dat er nagedacht werd over hún belangen.
Lees ook: 8 tips om het zelfvertrouwen van je kind te vergroten
Papa is op vakantie
De laatste jaren is dat flink aan het veranderen, mede dankzij kinderombudsman Margrite Kalverboer. Zij deed in 2017 een onderzoek waaruit bleek hoe groot de impact is van een ouder in de gevangenis en hoelang kinderen er in hun latere leven last van kunnen hebben. Detentieschade wordt het genoemd.
Ze sprak met veel kinderen en was diep geraakt. ,,Ze vertelden me hoezeer hun leven was veranderd vanaf het moment dat hun vader was opgepakt. Soms zijn kinderen erbij als hun vader door een arrestatieteam wordt aangehouden. Daarna het hele traject van voorarrest en gevangenisstraf. Het inkomen valt weg, het gezin valt uiteen.
Een jongen zei tegen mij: 'Op het moment dat mijn vader werd opgepakt, was ik mijn moeder ook kwijt'. Want die was alleen maar bezig thuis de boel draaiende te houden.''
Er is schaamte, verdriet, boosheid, zegt Kalverboer. ,,Soms verzwijgen kinderen op school dat hun vader vastzit. Of de moeder verzwijgt het voor de kinderen. Dan is papa op vakantie of ver weg aan het werk."
Lees ook: Praten met je peuter: zo voer je een goed gesprek
Kalverboer hoorde ook dat kinderen de vreemdste ideeën hebben over de gevangenis. ,,Dat hun vader op de grond moet slapen of geen eten krijgt." Ze besloot op tournee te gaan langs de penitentiaire inrichtingen om voor meer aandacht voor kinderen te pleiten.
Rein Peters en Tabe Kooistra, medewerkers van de gevangenis in Lelystad, weten nog heel goed dat Kalverboer een bezoek bracht aan de inrichting waar bijna zevenhonderd gestraften zitten. Ze waren onder de indruk.
Peters: ,,Ze vertelde bijvoorbeeld over een jongetje dat thuis niet meer wilde eten, omdat hij dacht dat zijn vader in de gevangenis ook geen eten kreeg. Daardoor groeide bij ons het besef dat we meer aandacht moesten hebben voor het belang van kinderen van gedetineerden."
Vaders kunnen spelletjes doen met hun kinderen. En op de foto in een selfie-box
Rein Peters en Tabe Kooistra Medewerkers PI Lelystad
Zij besloten tot een speciale werkgroep voor een kindvriendelijker beleid in de gevangenis, waar ook een vertegenwoordiger van de gedetineerden bij aanschoof. Het leidde in samenwerking met de Hanzehogeschool Groningen, die al langer onderzoek doet naar gezinsbenadering in gevangenissen, tot een aantal praktische aanpassingen. Zoals meer speelgoed in de bezoekersruimte.
Maar ook tot uitbreiding van het aantal vader-kinddagen in de penitentiaire inrichting. Elke gevangenis moet minimaal vier momenten in het jaar organiseren waarbij vaders hun kinderen wat langer op bezoek krijgen in een speciale kindvriendelijke ruimte.
Samen in de selfiebox
De PI Lelystad doet dat inmiddels elke twee weken. ,,Vanwege ruimtegebrek zijn de bijeenkomsten in de personeelsruimte van de gevangenis. Dat is niet ideaal, maar het is in elk geval wel een andere setting dan de bezoekersruimte", zegt Peters.
De vaders kunnen hier spelletjes doen en in een speciale selfiebox samen een foto maken. ,,Gewoon even een-op-eenaandacht voor de kinderen. Tijdens het gewone bezoekuur schieten kinderen er toch vaak bij in. Dan gaat de aandacht meestal uit naar de volwassenen, omdat er allerlei praktische zaken besproken moeten worden."
Boekje om het gesprek te beginnen
Een volgende stap was het maken van een boek voor jonge kinderen, waarin met korte teksten en foto's wordt uitgelegd hoe het er binnen uitziet. ,,Daarvoor hebben we bijvoorbeeld ruimtes als de keuken, de arbeidszaal en de ontspanningsruimte gefotografeerd", zegt Kooistra. ,,Zodat ze snappen dat papa te eten krijgt en zien dat hij ook kan sporten of een spelletje kan doen."
Gedetineerden die nieuw binnenkomen, kunnen het boekje krijgen. Dat is meteen ook een goede ingang om te praten over hun kinderen en de gezinssituatie. Een onderwerp waar vaak over wordt gezwegen.
De werkgroep heeft nog meer plannen. Zoals het kindvriendelijk maken van de route die kinderen afleggen naar de plek waar ze hun vader ontmoeten. ,,Bijvoorbeeld met cartoons op de muren. We denken erover er een soort speurtocht van te maken."
En vaders die dat willen, kunnen verhaaltjes voor het slapengaan laten vastleggen op video.
Lees ook: Dit zijn de leukste voorleesboeken voor een baby, peuter en kleuter
Personeel mag kindvriendelijker zijn
Minstens even belangrijk is de bejegening van kinderen. Daar praten Peters en Kooistra veel over met hun collega's. ,,De gevangenisomgeving is intimiderend met de zware deuren, mensen in dienstkleding en poortjes die piepen als je erdoorheen gaat. De medewerkers die de toegangscontrole doen, zijn gewend iedereen met argwaan te benaderen. Natuurlijk moeten ze scherp zijn, maar het mag soms wel wat kindvriendelijker."
Met kleine stappen wordt daarnaartoe gewerkt. Zo was het tot voor kort gebruikelijk dat kinderen door gevangenismedewerkers vanaf de ingang naar hun vader werden gebracht als ze een vader-kinddag hadden. ,,Nu mag de moeder meelopen naar de ontmoetingsplek. Dat is net iets prettiger voor de kinderen."
Maar de ontwikkelingen gaan nog verder.
Vadervleugel en kinderkamp
Zo kennen vier penitentiaire inrichtingen in Nederland inmiddels een vadervleugel, waar gedetineerde vaders zitten die willen werken aan beter contact met hun gezin en/of kind. Er is een speciale gezinskamer, een buitenspeelruimte, de feestdagen worden er gevierd met het gezin en ze hebben meer mogelijkheden voor beeldbellen met hun kinderen. Om voor te lezen of samen huiswerk te kunnen doen.
Enkele gevangenissen organiseren zelfs een zomer- of herfstkamp, waarbij kinderen op drie achtereenvolgende dagen dingen met hun vader ondernemen.
Kinderombudsman Kalverboer juicht het toe. Ze was laatst bij een activiteit. ,,Ik zag bijvoorbeeld een vader die allemaal hapjes had gemaakt waarvan hij wist dat zijn kind die lekker vond. Als je in de gevangenis zit, kun je je kinderen nooit iets geven, je hebt geen geld en kunt geen cadeautjes kopen voor hun verjaardag. Op deze manier kon hij toch iets betekenen voor zijn kind. Ik vond dat heel mooi."
Geen slechte ouder
Natuurlijk kent de Kalverboer de negatieve reacties. Dat het soft is en dat je een gedetineerde 'beloont' met zo'n royaal contact met de kinderen. Dat dat niet past bij het idee van gevangenisstraf als maatschappelijke vergelding.
,,Ik vind dat zuur en kortzichtig. Contact is in het belang van de vader en het kind. Hij heeft weliswaar dingen gedaan die kwalijk zijn, maar dat hoeft niet per definitie te betekenen dat hij een slechte ouder is voor zijn kind. De samenleving zegt 'dit is een misdadiger', een kind zegt 'dit is mijn vader'. Als je een kind dat contact ontneemt, kan het ernstige gevolgen hebben op de langere termijn."
Ook voor de vaders kan goed contact helpen bij de periode ná de gevangenisstraf. Kalverboer: ,,Als je wilt voorkomen dat iemand terugvalt in crimineel gedrag, is het waanzinnig belangrijk dat de band met de mensen in zijn omgeving blijft bestaan.
Ik hoorde van kinderen dat ze hun vader beschouwden als een vreemde toen hij weer thuiskwam. Als het daar meteen al misgaat, is de drempel naar recidive lager. Dat kun je beperken door de vader tijdens de detentie mee te laten groeien met wat er thuis gebeurt."
Drugs binnen smokkelen in een luier
Bijkomend voordeel van vadervleugels is volgens Kalverboer dat de sfeer er beter is. Er zijn minder incidenten en er is minder haantjesgedrag. ,,Ik gun elke gevangenis een vadervleugel. Ik denk dat het wel eens een stuk veiliger in gevangenissen zou kunnen worden als er structureel meer aandacht is voor contact met kinderen. Het heeft invloed op hoe mensen zich voelen en gedragen."
Maar hoe zit het dan met de veiligheid en de kans dat kinderen bewust of onbewust meewerken aan bijvoorbeeld het binnenbrengen van verboden waar?
Bij de gevangenis in Lelystad kennen ze verhalen van drugs die in luiers binnengesmokkeld worden. ,,Het is een spanningsveld", weten Rein Peters en Tabe Kooistra. Ze zullen nooit kinderen fouilleren, dus zijn de oren en ogen van de bewaarders extra belangrijk.
Contact achter glas is geen contact
Kinderombudsman Kalverboer heeft er een duidelijke mening over: ,,Fouilleer de vader desnoods voor en na het bezoek van kinderen. Maar laat kinderen nooit de dupe worden. Ook in de gevangenis moeten zij bij hun vader op schoot kunnen zitten en kunnen knuffelen. Contact achter glas of ieder aan een kant van de tafel is geen echt contact."
Ondanks de groeiende aandacht voor kindvriendelijke gevangenissen heeft Kalverboer ook zorgen. Bijvoorbeeld over het regime in de extra beveiligde inrichtingen. Dat is vorig jaar aangescherpt. ,,Ik begrijp dat dit soms nodig is, maar je moet de kinderrechten altijd meewegen. En zo nodig zoeken naar alternatieven als fysiek contact niet mogelijk is."
Lees ook: Knuffelen is van levensbelang: zo stil je de huidhonger van je baby
Sportwedstrijden en pianospelen
Terry Akins miste vooral de kleine, gewone dingen toen zijn vader in de gevangenis zat. Dat hij niet kon komen kijken naar sportwedstrijden en hem niet kon horen pianospelen. En als hij meeging naar het reguliere bezoekuur, voelde hij zich het vijfde wiel aan de wagen. ,,De aandacht ging dan vooral uit naar de volwassenen. En praten over gevoelens was er al helemaal niet bij."
Nu geeft hij lezingen en trainingen in gevangenissen, waarvoor hij kan putten uit zijn eigen ervaringen. En hij adviseert gevangenissen over het kindvriendelijker maken van hun inrichtingen. ,,Kinderen mogen nooit mede gestraft worden voor de daden van hun ouder. En voor de ouder geldt: je kind niet mogen zien opgroeien, kan nooit onderdeel van de straf zijn."
