'Dat kan nog wel een paar jaar duren.' Ze had het niet over de restauratie van de Notre-Dame, maar over de wachtlijst voor de bso. Aan de lijn de eigenaresse van een van de twee kinderopvangorganisaties bij ons in het dorp.
Ik wist niet of ik moest lachen of huilen. Mijn zoon zit sinds een paar maanden in groep één. En afgaande op wat beide opvanglocaties me vertellen, zal hij tegen de tijd dat hij naar groep vijf gaat wel een keer op de naschoolse terechtkunnen.
Lees ook: Buitenschoolse opvang (BSO): wat houdt het in?
Importdorpelingen
Hoe dat komt? Boven op het personeelstekort in de opvang hebben we de 'pech' dat we importdorpelingen zijn. Kinderen die als baby en peuter naar de crèche zijn geweest van dezelfde organisatie als de bso krijgen voorrang. Net als broertjes en zusjes van oudere kinderen die al een plekje hebben. Zo schuiven er tientallen kinderen voor.
Of het zin heeft om regelmatig te bellen over de stand van zaken, probeerde ik nog. Ik wist dat we jaren eerder een plek op de crèche hadden bemachtigd omdat ik een van die ouders was die elke week aan de lijn hing. 'Nee hoor, we houden het allemaal eerlijk bij,' antwoordde de vriendelijke opvangeigenaresse resoluut.
Wachtstand
Op dit moment staan mijn twee kinderen op zes wachtlijsten. De oudste dus voor twee bso's. Ook dingt hij bij drie zwembaden mee naar zijn felbegeerde eerste zwemlessen. Voor de jongste proberen we een plekje op de dorpscrèche te bemachtigen – we rijden nu naar een opvang tien kilometer verderop.
Voordeel aan een dorp is wel dat we onze kinderen niet, zoals in verschillende steden, voor tien basisscholen hoeven in te schrijven. Ik weet dat ik bij lange na niet de enige ouder ben die met kinderen in de wachtstand zit. Kijkend naar de druk op de zorg en oplopende personeelstekorten in allerlei sectoren is het een gegeven waar we mee zullen moeten dealen.
Lees ook: Wanneer inschrijven voor de basisschool?
Wachtlijsten nieuwe realiteit
'De nieuwe maatschappij', constateert Femke Sweep, moeder van een vierjarige zoon en zwanger van de tweede. We vroegen lezers hoe zij omgaan met de schaarste aan verschillende faciliteiten voor hun kinderen. 'Voor de basisschool waren we met drie jaar rijkelijk laat met inschrijven. Zwemles heeft hij al sinds zijn tweede. Daar stroomt hij met vier jaar gelukkig automatisch door naar de lessen voor het A-diploma. In september wordt de jongste geboren. We hebben nog geen antwoord van de kinderopvang. Erg onzeker en moeilijk.'
Lee Veiling koos voor privézwemles. 'Heel verwend en niet voor iedereen weggelegd, dat begrijp ik. Maar voor ons een manier om de wachtlijst te ontlopen.' Jackie Snippe heeft een kind dat extra zorg nodig heeft. 'Het is gewoon verschrikkelijk hoe het in de zorg gaat. Zelfs in spoedgevallen zoals bij ons kan het weken tot maanden duren voordat we in het ziekenhuis aan de beurt zijn. Het is rot als het medisch is en je moet zo lang wachten voor je kind.'
Schaduwspel
Anouar El Haji weet zo'n beetje alles van de gedragseconomische theorie achter wachtlijsten. Hij deed aan de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar het onderwerp. Om maar even te starten met economie voor dummies: de reden dat de wachtlijsten ontstaan, is de beperkte capaciteit. Het aanbod is kleiner dan de vraag. En wil je toch in aanmerking komen voor een plek, dan moet je achteraan aansluiten in de rij.
'Dat systeem lijkt eerlijk, maar is het niet,' zegt El Haji. 'Als je er oppervlakkig naar kijkt, lijkt het sociaal. Maar wat gebeurt er? Ouders gaan alles op alles zetten om hun kind eerder aan de beurt te krijgen. Er zijn ouders die daar veel tijd in steken: die bellen elke week in de hoop dat er toch eerder een plekje vrijkomt. Anderen zetten hun sociale netwerk in. Ook dat kan werken.
Of er worden spelletjes gespeeld met postcodes: in sommige steden moet je loten voor de basisschool. Bepaalde postcodegebieden krijgen daarbij voorrang. Er zijn scholen die schaduwlijsten hanteren. Wat je vaak ziet, is dat hoger opgeleiden of mondige ouders hun weg beter weten te vinden of een beter netwerk hebben en er sneller tussenkomen. Zo ontstaat sociale ongelijkheid.'
Lees ook: Crisis in de kinderopvang: Ilonka schreef haar baby in bij 120 crèches
Ongelijke kansen
Daar kunnen ze in Utrecht over meepraten. De gemeente heeft vorig jaar het wachtlijstsysteem voor zwemlessen aangepast. Voorheen gold: wie het langst op de wachtlijst staat, is als eerste aan de beurt. 'Het vroegtijdig en bij meerdere zwembaden aanmelden leidt niet alleen tot wachtlijstvervuiling, maar zorgt ook voor ongelijke kansen op zwemles voor ieder kind,' aldus de PvdA, die de motie indiende. En: 'Er zijn signalen dat mondige ouders die aan de bel trekken sneller aan de beurt zijn.'
'Dat wilden we tegengaan,' zegt PvdA-raadslid Titus Stam. 'Met vier jaar konden ouders hun kinderen aanmelden. Theoretisch opgeleide ouders zijn vaak bekender met het systeem en waren er als de kippen bij. Of ze wisten dat ze voorrang kregen bij de zwemles als ze daarvoor al met hun kinderen gingen peuterzwemmen.'
Lees ook: Je kind op tijd inschrijven voor de zwemles
Meer verdrinkingen
In Utrecht werd een groot verschil gezien met kinderen van ouders met praktische opleidingen. Met kinderen die opgroeien in bi-culturele gezinnen was de kloof nog groter. Met drastische gevolgen: 'In de leeftijd van vijf tot zeven jaar gaan kinderen zelf buitenspelen. De kans op verdrinkingsdood was voor kinderen die opgroeiden in een bi-cultureel gezin met praktisch opgeleide ouders twee keer zo hoog. Om veiligheid en gelijkheid te verhogen, moeten alle kinderen vanaf dezelfde leeftijd op zwemles kunnen.'
Uit recente cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat bij kinderen onder de tien jaar die in Nederland geboren zijn (de tweede generatie) met een niet-Europese herkomst het verdrinkingsrisico drie keer hoger is.
Lees ook: Alles over zwemles
Transparantie
Nu zijn de wachtlijsten in Utrecht volledig leeftijdsafhankelijk. Hoe ouder een kind, hoe eerder het aan de beurt is. De inschrijftijd speelt niet meer mee. Stam: 'Het nieuwe systeem gaat de wachtlijsten niet oplossen. Er blijft een tekort aan zweminstructeurs. Maar het is veel duidelijker voor ouders wanneer hun kinderen aan de beurt zijn.'
Ook vaak een probleem: gebrek aan transparantie, licht El Haji toe. 'Soms worden wachtlijsten nog met pen en papier bijgehouden. Of in een Excelbestand, op een computer van de schooldirecteur of de administratiemedewerker van het zwembad. Ouders hebben geen inzicht in hoeveel wachtenden er nog voor ze zijn.' En dat biedt ruimte voor aanhouders.
Blijven bellen
Een kinderarts van een niet-academisch ziekenhuis, die niet met haar naam genoemd wil worden, vertelt: 'Er zijn ouders die elke dag aan de lijn hangen. Elke dag! Ook al krijgen ze keer op keer te horen dat ze nog niet aan de beurt zijn en vanzelf een uitnodiging ontvangen. Ze blijven maar bellen met de vraag wanneer hun kind aan de beurt is. Dat kost ontzettend veel tijd voor het ondersteunend personeel. Het komt weleens voor dat deze mensen er in de agenda tussen gepropt worden. Dan zijn we er maar vanaf.'
Meer inzicht in de wachtlijst is niet alleen beter voor de mensen die erop staan, maar ook voor degenen die de wachtlijst bijhouden. El Haji: 'In de autowereld is een rekensom gemaakt van de administratieve last die wachtlijsten verzorgen. De wachttijden voor een nieuwe auto zijn de afgelopen paar jaar flink opgelopen.
Elk telefoontje dat een dealer krijgt van een klant met de vraag hoe lang het nog duurt voordat de auto wordt geleverd, kost tijd. Dan moet een werknemer zeggen: "Dit is je plek. Je kunt niets doen om sneller aan de beurt te komen." Het leidt af van het daadwerkelijke werk. Als je dat allemaal optelt, heb je te maken met verspillen van miljoenen manuren. De druk op organisaties wordt hoog, want je merkt dat veel organisaties niet gemaakt zijn om deze administratieve last te managen.'
Lees ook: Ziekenhuizen gaan verschillend om met doorverwijzen van baby's naar een kinderarts
Onzekerheid
Met als gevolg dat organisaties zelfs de inschrijving voor de wachtlijst sluiten. 'Omdat het simpelweg te veel tijd kost. Ik heb dit gehoord bij kinderdagverblijven, scholen,psychologen en jeugdzorg. Het is hun manier om verwachtingen te managen bij mensen die aanspraak willen maken op een plek: ze hebben geen vertrouwen dat dit tijdig gaat gebeuren.' En dat zorgt voor nog grotere onzekerheid over je positie. 'Economisch bestaat er niet zoiets als het sluiten van een wachtlijst. Want het betekent niet dat er minder vraag komt naar een plekje.'
Eveliene Sanders is alleenstaande moeder. 'Ik moet thuiswerken met mijn baby, omdat hij pas met zeven maanden naar de opvang kan. Hij staat dan anderhalf jaar op de wachtlijst. Ik ben blijven mailen en bellen, anders had ik waarschijnlijk nog geen plek.' Haar oudste zoon staat al een jaar op de wachtlijst voor de bso. 'We hebben geen zicht op een plek, waardoor ik niet kan wisselen van baan. Voor de zwemles staat hij nu 2,5 jaar ingeschreven. Het is wel echt lastig op deze manier.'
Lees ook: Hoe gaan ouders om met de crisis in de kinderopvang?
Verlies van tijd
Wat volgens El Haji vaak onderschat wordt, is de pijn die wordt ervaren met wachten. 'We hebben maar 24 uur in een dag. Die tijd moeten we voor ons gevoel nuttig besteden. Als je ergens een jaar op moet wachten, wordt dat gezien als erg. Zeker als je geen invloed kunt uitoefenen. Je krijgt die tijd namelijk niet terug. Het feit dat je kind een jaar later leert zwemmen dan gewenst, wordt gezien als permanent verlies.'
El Haji onderzocht hoe dat anders zou kunnen. 'Uit onderzoek blijkt dat we verlies van tijd anders ervaren dan het verlies van geld. Tijd is voor ons gevoel veel kostbaarder: dat krijg je niet terug. Financieel verlies kun je compenseren. Mensen hebben het heel goed in Nederland. Inkomens liggen gemiddeld hoog. Als je niet in staat bent om dat vermogen in te zetten, kan dat een grote bron van frustratie zijn.'
Een plekje kopen
El Haji pleit ervoor om een systeem in te voeren waarbij het mogelijk is om je plek op de wachtlijst te verkopen aan iemand die lager op de lijst staat. 'Ruilen van positie tegen geld. Anderen op de wachtlijst zijn daar niet de dupe van.
Stel je voor: een ouder die al heel lang wacht op zwemles, is bijna met zijn kind aan de beurt. Iemand die net op de lijst staat is bereid om duizend euro te betalen om van plek te wisselen. De ouder die bovenaan staat, kan het geld misschien goed gebruiken. De vraag is dan: hoeveel is tijd je waard? Er is voldoende variatie in voorkeuren om zo vaak te wisselen dat voor iedereen de beste situatie ontstaat.'
Hij beseft dat dit gevoelig ligt. 'De eerste reactie is vaak: mensen die geld hebben, kunnen hun plek kopen. Dat is niet eerlijk! Maar in mijn optiek is dit eerlijker dan hoe het nu gaat: geen transparantie en een voordeel voor ouders die mondig zijn en hun weg in het systeem goed weten te vinden. Ook kun je afspreken dat het geld alleen besteed kan worden aan de dienst waar je op wacht. Zo voorkom je dat mensen in de rij gaan staan om geld te verdienen, dat zou de wachttijd alleen maar langer maken.'
Minder agendastress
Ik laat het even bezinken. Zou ik geld overhebben om sneller een plek te hebben voor mijn zoon op de bso? En hoeveel is de sprong in de tijd me dan waard? Het zou in elk geval een hoop opleveren. Met een plek op de bso hoeven mijn vriend en ik geen vakantiedagen meer in te zetten om het opvangschema in de schoolvakanties rond te krijgen.
Ik zou minder vaak 's avonds hoeven werken, als inhaalmomenten voor al die keren dat ik 's middags op tijd op het schoolplein moest staan. We hoeven minder vaak een beroep te doen op grootouders. En bovenal zou het een stuk minder agendastress opleveren. Dus ja, doe mij maar een plekje op de bso voor een paar honderd euro. Zijn we al aan de beurt?
