Rouw bij kinderen: zo help je je kind omgaan met verdriet

Hoe praat je met je kind over de dood?

We vinden het een van de moeilijkste dingen om te bespreken: sterven en de dood. Als het onder volwassenen al een beladen onderwerp is, hoe praat je er dan over met een kind? Allereerst is het goed om te weten: mocht je kind te maken krijgen met een sterfgeval, dan is het belangrijk om het hier met hem over te hebben.

Als je niet praat over een dierbare die ernstig ziek is of is overleden, merkt je kind toch dat er iets is veranderd, of dat er veel spanning is in het gezin. Hoe klein hij ook is. Kinderen hebben behoefte om te begrijpen wat er gebeurt en hebben er vragen over. Wat ís dood zijn eigenlijk? Waar ga je naartoe als je dood bent? Wat gebeurt er als iemand gaat overlijden?

Wees duidelijk

Komt je kind met vragen, dan heeft hij behoefte aan concrete antwoorden. Wat voor volwassenen voor de hand ligt, is voor een kind compleet nieuw. Bovendien maken kinderen veel gebruik van hun fantasie en kunnen ze het onderscheid tussen feiten en fantasie niet goed maken. Daardoor kunnen ze verkeerde verbanden leggen of informatie die ze missen invullen met hun eigen verhaal. Dat kan grote zorgen en angst veroorzaken.

Een kind heeft een volwassene nodig om te begrijpen wat er gebeurt bij iets indrukwekkends als doodgaan. Vertel je kind concreet en eerlijk wat er aan de hand is. Je kunt vertellen dat als iemand overlijdt, zijn hart stopt met kloppen en hij niet meer ademt. Dood zijn betekent dat je niets meer denkt en voelt. Je hebt geen honger meer, je voelt geen kou of pijn meer. Je kunt niet meer zien, horen, ruiken, proeven en voelen. En iemand die dood is, blijft altijd dood.

Voorleestips: Kinderboeken over de dood: de mooiste tips per leeftijd

Waarom gaat iemand dood?

Je kind zal waarschijnlijk ook willen weten waarom iemand doodgaat. Vertel hem de oorzaak, bijvoorbeeld: opa was zo ziek dat hij niet meer beter werd. Daarom ging hij dood. Of: de poes was heel oud. Maak goed duidelijk dat je niet altijd doodgaat als je ziek bent en dat je kind zelf niet bang hoeft te zijn dat hij doodgaat als hij eens ziek is. Je kunt je kind ook vertellen dat alle mensen, dieren en planten, dus alles wat leeft, een keer doodgaat. Dat kun je niet voorkomen. En er zijn heel veel verschillende oorzaken, maar meestal gaan we pas dood als we oud zijn.

Wees feitelijk

Moet je de boodschap niet wat verzachten? Volgens deskundigen niet. Als je de werkelijkheid verhult of erom heen praat, kan een kind juist in de war raken of wordt hij bang. Zijn fantasie kan ermee aan de haal gaan, of hij vult details in die je niet vertelt met informatie die niet klopt. Zeg je bijvoorbeeld dat oma slaapt en nooit meer wakker wordt, dan kan je kind bang worden om te gaan slapen: wat als hij ook nooit meer wakker wordt? Zeg je 'opa is weggegaan' in plaats van 'opa is doodgegaan', dan kan je kind denken dat jij ook nooit meer terugkomt als je weggaat. Ook uitspraken als: 'Poes is nu een ster in de hemel', hoe goed bedoeld ook, kunnen tot misverstanden leiden.

Houd het bij de feiten: dood betekent dat je lichaam niet meer werkt en dat blijft altijd zo. Iemand die dood is, wordt nooit meer levend en komt nooit meer terug. Dat klinkt misschien hard in jouw oren, maar duidelijkheid geeft je kind veiligheid, hoe verdrietig het ook is. Let uiteraard wel op de reactie van je kind. Wil hij weer spelen? Begint hij over iets anders? Dan weet hij (voor nu) genoeg.

Een ouder kind, dat heel goed het verschil begrijpt tussen een feit en iets wat je gelooft, kun je overigens wel uitleggen dat jij het fijn vindt om te geloven dat opa nog dichtbij is. Of dat je aan oma denkt als je een ster ziet.

Laat je kind vragen en vertellen

Naast je kind uitleg geven, is het ook belangrijk om hém te laten praten. Hij heeft zijn eigen ervaring en verdriet. Door hem daarover te laten vertellen, laat je hem voelen dat zijn ervaring ertoe doet en dat je er voor hem bent als hij verdrietig is of iets kwijt wil.

Laat je kind zelf bepalen wanneer hij erover wil praten en waarover het mag gaan. Laat merken dat je graag naar hem wilt luisteren en dat hij jou alles mag vragen. Soms stellen kinderen trouwens geen vragen omdat ze antwoorden willen, maar vooral omdat ze aandacht en contact willen. Misschien wil je kind alleen lekker bij je zitten.

Zo help je een kind praten

Je kunt je kind natuurlijk ook vragen stellen om hem te helpen erover te praten. Zoals: hoe vind je het dat oma dood is, wat kun je doen als je verdrietig bent, hoe zal ik je troosten, wat wil jij graag doen om afscheid te nemen? Kinderen kunnen vaak nog niet goed praten over hun gevoel, maar wel over degene die dood is. Het kan bijvoorbeeld ook helpen om een herinnering op te halen of samen naar een foto te kijken.

Neem je je kind mee naar een uitvaart?

Als er een dierbare is overleden die je kind goed kende, is het belangrijk om hem te betrekken bij het afscheid en de rouw. Een uitvaart is daar een wezenlijk onderdeel van. Het is niet alleen maar een verdrietige aangelegenheid, maar ook een van de belangrijkste bijeenkomsten waarbij mensen elkaar steunen. Voor een kind, al is hij nog zo klein, is het fijn om daarbij te horen.

Bereid je kind op de uitvaart voor. Vertel hem wat er bij de uitvaart gaat gebeuren. Leg uit dat degene die dood is in een kist ligt en dat alle anderen op stoelen zitten. Vertel dat er muziek wordt gedraaid en dat sommige mensen iets liefs gaan vertellen over degene die dood is. Vraag je kind of hij de overledene in de kist ook wil zien. Je kunt vertellen dat diegene er nu anders uitziet, maar maak je kind niet bang. Zeg dus niet dat het een eng gezicht is, maar probeer ook dit feitelijk te beschrijven: hij heeft een wit gezicht, hij heeft zijn ogen dicht, zijn handen liggen op zijn borst. Herinner je kind eraan dat de overledene niets meer merkt of voelt. Ook niet als hij wordt begaven of gecremeerd.

Soms is het fijn dat er – naast jou – nog iemand is die bij je kind kan blijven en hem kan opvangen, als jij bijvoorbeeld wordt opgeroepen om tijdens de uitvaart iets te vertellen. Dit moet iemand zijn bij wie je kind zich vertrouwd voelt, bijvoorbeeld de oppas, je beste vriendin of een lieve buurvrouw. Als jij zelf overmand wordt door verdriet, kan diegene zich ook over je kind ontfermen. Of je kind mee naar buiten nemen als hij niet meer bij de uitvaart wil zijn.

Rouwverwerking bij je kind: hoe werkt dat?

Rouw werkt bij een kind anders dan bij een volwassene, onder meer doordat kinderen anders omgaan met emoties. Het is, met name voor kleine kinderen, moeilijk om emoties te herkennen en onderscheiden. Ook kennen ze nog niet genoeg taal om precies te beschrijven wat ze voelen. Dat maakt praten over hun gevoel lastig voor kinderen.

Kinderen uiten hun verdriet niet altijd door te huilen. Ze kunnen ook stil worden, zich terugtrekken, of juist druk of driftig doen. Een kind kan eerst ook vooral bezig zijn met praktische zaken. Als oma altijd oppaste op dinsdag, kan je kind na haar overlijden telkens vragen: wie gaat er nu op mij passen? Wie haalt mij nu van school? Ouders kunnen er verbaasd om zijn dat dit prioriteit heeft voor een kind, en dat hij niet verdrietig lijkt. Maar je kind zoekt eerst houvast in de verwarrende nieuwe situatie en is nog erg op zichzelf gericht.

Kinderen wachten vaak met het uiten van hun verdriet tot het veilig genoeg voelt. Dat kan ook betekenen dat een kind pas kan gaan huilen als hij merkt dat zijn ouders hun verdriet aankunnen. Kinderen kunnen besluiten dat ze hun verdriet beter voor zichzelf kunnen houden, omdat het anders zielig is voor papa en mama. Dat betekent niet dat jij je verdriet voor je kind moet verbergen. Hij merkt het immers toch aan je. Als jij je tranen laat zien, leert je kind: verdriet hoort erbij, het is veilig om het te laten zien. Leg je kind uit: 'Ik moet nu huilen, omdat ik oma mis. Ik voel me soms verdrietig en daarna is het weer over. En ik ben er ook voor jou als ik verdrietig ben.'

Hoe kun je jee kind helpen rouwen?

Kinderen uiten hun verdriet vaak kort en gaan dan weer spelen. Ze kunnen het simpelweg nog niet aan om urenlang groot verdriet te voelen, zoals volwassenen. Bovendien is spelen voor kinderen een veilige manier om bezig te zijn met hun verdriet: ze verwerken de ervaring in hun spel. Laat je kind dus lekker spelen, of tekenen en knutselen.

Ook in creatieve bezigheden kunnen ze hun emoties kwijt. Maak bijvoorbeeld samen een troostknuffel voor je kind, een mooi doosje om herinneringen in te doen of laat hem een tekening maken voor bij opa's foto. Iets maken kan ook helpen tegen het gevoel van machteloosheid.

Verder kun je je kind helpen door woorden te geven aan zijn gevoel. Bijvoorbeeld als je veel boos gedrag merkt bij je kind nadat de poes is aangereden. Je kunt voor hem benoemen wat er van binnen gebeurt: ik denk dat je boos bent omdat de poes is aangereden, klopt dat? Ben je er ook verdrietig om? Ben je bang dat jij ook onder een auto kunt komen?

Het kan ook helpen bij de rouwverwerking bij je kind om een foto van de overledene neer te zetten. Grote kans dat je kind daar dan vanzelf een keer over begint: waarom is oma of opa er niet meer? Dan kun je het hem beetje bij beetje vertellen. Praten over de dood gaat eigenlijk over de liefde die jij en je kind voelen voor degene die is overleden.

Rouwverwerking bij oudere kinderen: wat kun je doen?

Met name oudere kinderen kunnen hun emoties verstoppen omdat ze hun ouders er niet mee willen belasten. Dit is een overlevingsmechanisme. Voor een kind voelt het onveilig om de ouders overmand door verdriet te zien. Je kind kan bang zijn dat je zijn verdriet er niet meer bij kunt hebben, en zich daardoor vrolijk, volwassen of juist teruggetrokken gedragen. Laat je kind weten dat hij mag huilen en dat het helemaal oké is als hij zijn emoties laat zien. Jullie hebben een gedeeld verdriet. Stel hem ook gerust dat hoe heftig emoties ook voelen, ze altijd weer voorbijgaan. Het lucht op om verdriet te uiten en getroost te worden.

Laat je kind ook merken dat het goed is om met leuke dingen bezig te zijn en geef hem daar de ruimte voor. Zorg dat hij zich niet schuldig voelt als hij lekker naar voetbal of de bioscoop gaat terwijl oma net is overleden. Leuke afleiding met vrienden is net zo belangrijk als verdrietig zijn. Voor alles is een tijd.

Als je kind een dierbare is verloren, kan het zijn dat zijn schoolresultaten er tijdelijk onder lijden of dat zijn gedrag omslaat. Daarom is het belangrijk om de school op de hoogte te brengen en contact te houden met zijn leerkracht of mentor. Lukt het niet om er met je kind over te praten, ontstaan er terugkerende problemen of krijgt je kind last van lichamelijke klachten, dan kun je hier professionele begeleiding bij zoeken. Er zijn verschillende vormen van rouw- en/of traumatherapie die kunnen helpen. Bespreek dit met de huisarts.

Hulp voor jezelf bij rouwverwerking

Het is niet makkelijk om je kind heel verdrietig te zien en hem te helpen bij het rouwen. Zeker als je zelf ook rouwt. Al wil je voor je kind overeind blijven, het is misschien al moeilijk zat om te bedenken hoe je dát zelf gaat doen. Rouwen is hard werken, alle emoties kosten een hoop energie. Je kunt er ontzettend moe van zijn, er hoofdpijn of buikpijn van hebben, moeten overgeven. Het kan nodig zijn om tijdelijk niet of minder te werken. Bespreek eventueel ook met de huisarts welke hulp jij kunt gebruiken. Als ouders de juiste steun krijgen, werkt dit door op de kinderen.

Rouw kost tijd

Rouw heeft geen agenda. Je kunt niet weten of besluiten wanneer je kind de dood van oma heeft verwerkt. Maanden of jaren later kan er opeens weer verdriet omhoog komen, of kan je kind allerlei nieuwe vragen hebben. De ervaring van iemand missen verandert steeds. Omdat het langer geleden is, omdat pas later duidelijk wordt wat het betekent dat iemand nooit meer terugkomt, omdat er steeds weer gebeurtenissen zijn waar diegene niet bij is. In die zin hoeven de dood en het gemis ook geen plekje te krijgen, maar is het juist fijn als je kind er steeds weer op mag terugkomen. Zo blijven er ook waardevolle herinneringen 'levend'.

Rituelen kunnen hier ook bij helpen. Maak er bijvoorbeeld een traditie van om samen een taartje te eten op de geboortedag van de overledene, draai haar lievelingsliedje op haar sterfdag of breng met kerst samen met je kind zelfgebakken kerstkoekjes naar het graf. Maak er een persoonlijk ritueel van, iets wat écht herinnert aan jullie band met de overledene.

Tips voor rouwverwerking bij kinderen

Nog wat tips die kunnen helpen als je kind iemand heeft verloren:

• Zorg voor structuur. Een gewoon dagritme geeft je kind houvast.

• Probeer ook de regels en grenzen aan te houden die je kind gewend is.

• Troost je kind als hij verdriet heeft, op een manier die je kind prettig vind. Soms is dat een knuffel maar bedenk ook dat aanwezig zijn genoeg kan zijn. Bijvoorbeeld samen iets bakken. Geef hem ruimte om te huilen en blijf bij hem.

• Word niet boos als je kind vrolijk is. Of als hij iets 'geks' zegt over de overledene. Als hij merkt dat sommige emoties of uitspraken 'verboden' zijn, kan hij besluiten zich minder te uiten.

• Let op klachten als buikpijn, hoofdpijn, misselijkheid, verstopping of niet willen eten. Deze klachten kunnen een psychische oorzaak hebben. Ga hiermee naar de huisarts.

Voorleestips over rouw en verlies

Een boek voorlezen over dit onderwerp kan fijn zijn. Het geeft herkenning en je kind voelt zich geborgen terwijl je voorleest. Dit zijn mooie voorleesboeken voor peuters en kleuters:

• Mooie gedichten om voor te lezen: Nog een allerlaatste kusje, Marianne Busser en Ron Schröder, uitgeverij Unieboek Spectrum.

• Woezel & Pip nemen afscheid van Muisje: Woezel & Pip Dag lief muisje, Dromenjager, Uitgeverij Leopold.

• Alle mogelijke kindervragen beantwoord: Dood zijn, hoe lang duurt dat? Werner Storms, uitgeverij Clavis.

• En nog een leestip voor jezelf (en anderen in de omgeving van je kind): Kinderen helpen bij verlies, Manu Keirse

Bronnen: Vakblad Vroeg, Helpen bij verlies en verdriet van Manu Keirse