Moederschapsmythe: ‘Het idee dat moederschap de lotsbestemming is voor de vrouw, is nog altijd de norm’

Nog altijd vindt een deel van de Nederlanders dat moeders de beste verzorgers zijn en dat baby's niet naar de opvang zouden moeten. Maar hoe fiks je dat als je ook wilt werken en tijd voor jezelf nodig hebt? En waar komen die ouderwetse denkbeelden vandaan?

Geen borstvoeding

Eveline (36), moeder van Ezra (4) en Jonah (2) wist al vrij snel tijdens haar eerste zwangerschap dat ze geen borstvoeding wilde geven. ‘De verloskundige vroeg hoe ik het voeden voor me zag en hoewel ik er eigenlijk klakkeloos van uitgegaan was dat ik ‘gewoon’ borstvoeding zou gaan geven – want dat deed toch iedereen? – realiseerde ik me in die spreekkamer ineens dat ik een keuze had. En ik voelde: ik wil dat eigenlijk niet.’

Eveline deelde haar wens met de verloskundige en kreeg het gevoel dat ze met een heel goed argument moest komen om ‘zomaar’ voor de fles te kiezen. ‘Na de afspraak zouden we op vakantie gaan en de verloskundige drukte me op het hart om er nog maar eens goed over na te denken. Maar ik wist het zeker.’

Uiteindelijk reageerde de verloskundige begripvol, maar aan de vijf verschillende kraamhulpen die Eveline in haar kraamweek aan haar bed kreeg, moest ze steeds opnieuw uitleggen dat ze inderdaad geen borstvoeding gaf, dat ze daar goed over had nagedacht ja, en nee, ze had geen spijt.

‘Ik moest me keer op keer verantwoorden. Blijkbaar maakte ik een heel onnatuurlijke keuze, zoiets werd me ook duidelijk bij de osteopaat waar ik na een aantal weken met mijn onrustige baby kwam. Die weet Jonahs onrust hoofdschuddend aan het feit dat hij geen borstvoeding had gehad.

Lees ook: 9x taboes rondom ouderschap: ‘Borstvoeding? Ik heb er gewoon geen zin in’

Slechte moeder?

Toen ging ik twijfelen: was ik dan toch een slechte moeder? Niemand heeft dat in al die maanden expliciet gezegd hoor, maar ik merkte dat er zo gedacht werd. Blijkbaar zijn er toch nog steeds normen voor goed moederschap en is borstvoeding geven, liefst lang, er daar eentje van.

Ik zie vriendinnen om dezelfde reden twijfelen tussen een ziekenhuisbevalling met pijnbestrijding of thuisblijven. Ergens zingt toch impliciet het idee rond dat een echt goede moeder thuis bevalt, zonder prikken en infusen. Dan heb je het echt goed gedaan.’

Oermoeders

Een goede moeder geeft borstvoeding, bevalt zonder pijnbestrijding en werkt parttime of liever helemaal niet. Ze is thuis, hét gezicht van de opvoeding, is zorgzaam, zo veel mogelijk bij haar kinderen en cijfert zichzelf weg als haar kinderen dat nodig hebben: klinkt als een ouderwetse jarenvijftigscène.

Toch is het niet helemaal uit de tijd, want de opvattingen en gedachten van toen over opvoeden en het moederschap klinken nog steeds door in onze maatschappij. Zo vindt ruim een derde van de Nederlanders bijvoorbeeld dat kinderopvang eigenlijk niet goed is voor kinderen en zeker niet voor baby’s, blijkt uit de meest recente Emancipatiemonitor van het Sociaal en Cultureel Planbureau (2022). Vooral mannen vinden dat (39 procent), vrouwen iets minder (32 procent).

Maar wie moet er voor die thuisblijvende baby’s zorgen? Niet de mannen, als je naar de cijfers kijkt. In ons land heerst namelijk nog de overtuiging dat vrouwen beter voor kinderen kunnen zorgen dan mannen. 35 procent van de mannen vindt dat een vrouw het beter doet. Maar ook vrouwen kunnen er wat van: 16 procent meent dat ze beter voor kinderen kunnen zorgen dan mannen.

Lees ook: Taakverdeling thuis: zo maak je van de to-dolijst in je hoofd een gedeelde verantwoordelijkheid

Moederschapsmythe

Het is wat Mirthe Frese de ‘moederschapsmythe’ noemt. Ze deed, onder andere voor het programma Brainwash Talks van omroep HUMAN, cultuurhistorisch onderzoek naar beeldvorming over het moederschap, en moest concluderen dat het eeuwenoude idee dat moederschap de natuurlijke lotsbestemming is voor de vrouw, nog altijd de norm is.

‘Een moeder weet instinctief het beste hoe ze voor haar kind moet zorgen, heeft daartoe de beste kwaliteiten en moet die dus ook laten zien. De oorsprong voor deze ideeën ligt bij de Franse filosoof Rousseau, die in de achttiende eeuw geletterde en intellectuele vrouwen luidkeels wees op hun eigenlijke, zogenaamd natuurlijke rol: die van baren, zogen en zorgen.’

In onze moderne samenleving waren het de ideeën van Britse en Amerikaanse kinderartsen die in de jaren vijftig van de vorige eeuw hun stempel drukten, zegt Frese. ‘In hun toen nieuwe en moderne opvoedboeken werd ook het natuurlijke en intuïtieve moederschap gepropageerd: het is de moeder en de moeder alleen die kan zorgen voor goed gehechte kinderen.’

Hoogleraar moederschap

We hebben het dus over de tijd waarin dat prima geroepen kon worden, omdat moeders nog helemaal niet werkten, en vaders alleen op zondag het vlees kwamen snijden. Volgens Frese spelen die opvattingen toch nog altijd hardnekkig mee in hoe wij tegenwoordig over het ouder- en met name het moederschap denken. Er is nog nooit goed onderzocht hoe dat komt.

‘Zelfs niet bij genderstudies. Er is ook geen hoogleraar moederschap, maar wél een hoogleraar vaderschap. Het zegt mij dat we het moederschap gewoon for granted nemen, iets wat we zó gewoon vinden dat het de moeite van het onderzoeken niet eens waard is. En dat is precies het probleem.’

Er bestaat daarentegen wel veel interessante literatuur over het moederschap van vrouwen van kleur, weet Frese: ‘Die boeken zijn geschreven voor vrouwen die werk en zorg altijd hebben gecombineerd. Maar in onze westerse cultuur is het moederschap een individuele zaak. It takes a village to raise a child, daaraan doen we hier niet. Hoe vaak hoor je niet moeders zeggen dat de kraamhulp fijn was, maar dat het ook prima was dat ze er weer vandoor ging? Wij houden de opvoeding van onze kinderen graag tussen vier muren, maar dat heeft ook tot gevolg dat er veel druk ligt op moeders.’

Lees ook: It takes a village: moeten we opvoeden niet veel meer als gezamenlijke taak zien?

Eerlijk verdeeld?

Want uit de Emancipatiemonitor blijkt weliswaar dat 40 procent van de stellen werk en zorg het liefst eerlijk verdeelt, maar in de praktijk komt daar nog weinig van terecht. Ondanks het betaald aanvullend geboorteverlof van vijf weken dat partners sinds 2019 krijgen.

Sinds 1 augustus 2022 kan dat aangevuld worden met negen weken (deels) betaald ouderschapsverlof voor beide ouders. Deze regeling is in het leven geroepen zodat stellen werk en zorg beter kunnen verdelen, maar uit evaluatie van het aanvullend geboorteverlof blijkt dat dat niet gebeurt: nog altijd werken veruit de meeste mannen fulltime en zorgt de vrouw de meeste tijd voor de kinderen.

Hoewel vaders volgens de Emancipatiemonitor net zo vaak als moeders aangeven werk en zorg eerlijk te willen verdelen, gebeurt dat slechts in 10 procent van de gezinnen.

Gelijkwaardig

In een essay in dagblad Trouw van eind juni 2022 signaleert journalist en schrijver Jasper van den Bovenkamp op dat gebied iets interessants. In het stuk probeerde hij te achterhalen waarom hij als betrokken vader nauwelijks aangekeken werd door de verloskundige, van de consultatiebureaumedewerker te horen kreeg hoe knap het was dat hij helemaal in zijn eentje was gekomen met twee kinderen en het ongemak van de peuterdansjuf voelde die op de dansvloer ineens ook met een papa moest dealen.

Vaders worden door onze maatschappij niet geprikkeld om hun verantwoordelijkheid te nemen, schrijft Van den Bovenkamp. Hij wijt deze ‘gedateerde ouder-schapsfantasieën’ onder andere aan ons belastingstelsel, waarin vrouwen beloond worden als ze minder werken. Hij verwijst in zijn stuk naar Scandinavische landen: ‘Mannen lopen daar niet achter de kinderwagen omdat ze beter zijn dan Nederlandse vaders, maar omdat ze in die landen betere regelingen hebben voor gelijkwaardig ouderschap.’

‘(…) Laat ik eerlijk zijn: wie mij vraagt te kiezen tussen vijf werkdagen of vijf zorgdagen, zal me denkelijk voltijds op de werkvloer treffen. Voor de goede orde: ik werk er, net als mijn partner, drieënhalf. Ik krijg mijn principes kortom niet altijd in lijn met de weerbarstige praktijk van het leven.’

Lees ook: Aanstaand ouderschap, hoe denken jij en je partner daarover?

Beklemmend

Dus tja, als zelfs geëmancipeerde, Randstedelijke vaders als Van den Bovenkamp eigenlijk liever werken dan zorgen, dan komen we nooit van de moederschapsmythe af. En die wordt voor moeders steeds beklemmender, want hoewel onze denkbeelden nog ouderwets zijn, evolueert de samenleving lustig verder.

Vrouwen moeten niet alleen een oermoeder zijn, maar daarnaast ook op hoog niveau werken, sporten, een sociaal leven onderhouden en investeren in hun relatie. Vol overgave baren, zorgen en zogen en dan graag zo natuurlijk mogelijk, wordt dan wel heel hard werken. Het gevolg? Een niet-aflatend schuldgevoel, we kennen het vast allemaal.

Gewassen & gestreken

Annemarie van der Bijl, gz-psycholoog en post-partumspecialist, ondervindt het in haar praktijk aan de lopende band. Een groot deel van de jonge moeders die tegenover haar zitten, gaat gebukt onder schuldgevoel, omdat het ze niet lukt om alle bovenstaande ballen in de lucht te houden en daarnaast ook nog eens die ouderwetse oermoeder te zijn.

‘Schuldgevoel is natuurlijk van alle tijden,’ zegt Van der Bijl. ‘Dat krijg je cadeau bij de conceptie, zeg ik weleens. Maar hoe weet je tegenwoordig wanneer je een goede moeder bent? Vroeger was je dat als je de kinderen gewassen en gestreken op tijd op school had, het huis aan kant was en je ook nog de ramen had gezeemd voor je om tien uur met de buurvrouw aan de koffie zat.’

‘Tegenwoordig moet je overduidelijk met meer komen. Maar of dat veel of juist weinig werken is of niet al na een maand een oppas bellen, is afhankelijk van de mensen aan wie je dat vraagt. Op sociale media zie je bijvoorbeeld veel nadruk op dat oermoederschap, maar vriendinnen zeggen misschien weer iets anders.’

‘Want het is tegenwoordig niet meer alleen het kringetje van ouders, kerk en buurt dat je vertelt of en wanneer je een goede moeder bent, maar ook vrienden, collega’s, tv, tijdschriften en dus sociale media, waar iedereen weer zijn eigen ideeën heeft. Zie uit al die informatie en verschillende waarden maar eens te filteren wat voor jou en jouw moederschap belangrijk is. Dat is bijna onmogelijk.’

Lees ook: Hoe vind je balans tussen werk en privé?

Ideaalbeeld

Van der Bijl ziet moeders, op zoek naar houvast in hun moederschap, dagelijks worstelen met die veelheid aan vergelijkingsmateriaal: ‘“Die vriendin kan met haar jonge baby al op stap, waarom lukt het mij niet eens om mezelf aan te kleden voor twaalf uur?” En: “Die influencer is in bad bevallen, past na twee weken alweer in haar skinny en draagt haar baby de hele dag in een peperdure draagdoek. Heb ik het dan wel goed gedaan, met mijn keizersnee, blubberbuik en tweedehands kinderwagen?”

Je bent als pas bevallen moeder zo kwetsbaar dat het moeilijk is om een positief gevoel over jezelf te houden, zeker als je veel op Instagram kijkt, waar het idee dat het moederschap de mooiste periode in je leven moet zijn, waarin je helemaal toegewijd bent aan je kind, alom vertegenwoordigd is.’

Aanrommelende moeders

Eveline kan zich dat ook nog goed herinneren. ‘Ik stond vierkant achter mijn keuze om geen borstvoeding te geven, maar op slechte dagen, als ik weinig geslapen had en mijn baby veel huilde, kon ik mezelf verliezen in al die mooie borstvoedingsplaatjes met dito teksten op Instagram.

Dan vroeg ik me echt wel af of ik het beste had gedaan voor mijn zoon. Hartstochtelijke flesvoeders zie je maar zelden op de socials, net als gewone, aanrommelende moeders die het ook allemaal niet weten. En laten ze dat wél zien, dan is het meteen weer een statement.’

Lees ook: Babyfles kopen: welke moet je kiezen?

Instamoms

Mirthe Frese signaleert zelfs een ware cultus rondom het oermoederschap op Instagram. ‘Deze ‘instamoms’ verkopen geen verhalen over hun échte leven als moeder, maar een ideaalbeeld, gekoppeld aan de dure babyproducten die ze aan de man willen brengen. Moeder zijn is op Instagram een verdienmodel geworden.’

‘Maar voor jonge, kwetsbare moeders is het moeilijk dat te onderscheiden, die denken dat die volledige toewijding de norm is. En dat daar een draagzak van 400 euro bij hoort. Zij krijgen, al scrollend op zoek naar houvast, juist een slechter beeld van zichzelf als moeder, blijkt uit onderzoek.’

Het moederschap is door sociale media bijna een speciale status geworden, ziet psycholoog Van der Bijl daarnaast. ‘Kinderen krijg je niet meer zomaar, ze moeten een verrijking van je leven zijn. Als het dan een beetje tegenvalt, of zelfs heel erg, mag je er niks van zeggen, want dan ben je ondankbaar of niet geschikt als moeder. Dat is een verkeerde conclusie, die vrouwen wel meteen trekken. Dat is zo zonde en verdrietig.’

Kwestie van oefenen

Toch lijkt er een langzame kentering gaande als het gaat om de beeldvorming over het moederschap. Zo wordt Jasper van den Bovenkamp sinds kort óók gebeld door de kinderopvang als er iets is met zijn dochter. Ook Mirte Frese ziet verandering, op sociale media, maar met name bij vrouwen die hun vraagtekens zetten bij de moederschapsmythe en daarover schrijven, zoals Renske de Greef, Ianthe Mosselman en Daan Borrel.

Ze hoopt daarnaast dat het nieuwe betaalde ouderschapsverlof iets goeds teweeg gaat brengen. ‘Als de aanwezigheid van de vader in de eerste maanden net zo vanzelfsprekend wordt als die van de moeder, worden beide ouders gevoelsmatig even onmisbaar. Bovendien kan dan meteen aangetoond worden dat weten wat je kind nodig heeft over oefening gaat en niet over intuïtie. Dat zal de moederschapsmythe hopelijk doen afbrokkelen.’

Je bent heel normaal

Psycholoog Annemarie van der Bijl ontwikkelde een online training voor vrouwen die stress ervaren in hun eerste jaar als moeder. In de training leer je onder andere hoe je om gaat met post-partumstress en met negatieve gevoelens en gedachten. Je kijkt ook terug op je bevalling, leert omgaan met slaaptekort én leert hoe je écht goed voor jezelf kunt zorgen. Maar vooral wil Van der Bijl je leren begrijpen waaróm je je voelt zoals je je voelt. En dat dat meestal heel normaal is.

Lezen

Mamamorfose van Renske de Greef, een prachtige beeldroman waarin ze al haar twijfels rondom haar zwangerschap en eerste jaar als moeder deelt. Met ook grijze pagina’s. € 22,50 Nijgh & Van Ditmar
Al die liefde en woede van Ianthe Mosselman, die zich afvraagt waarom ze naast liefde en blijdschap ook woede voelt na de geboorte van haar kind. € 22,99 Atlas Contact
Jaar van het nieuwe verhaal van Daan Borrel, over de momenten dat een onafhankelijke vrouw driftig naar een kind verlangt. Zijn dat hormonen of verhalen over hoe ze haar leven zou moeten leven? € 22,99 De Bezige Bij