'Ik ben sterk! Ik ben moedig! Ik ben krachtig!' In een documentaire van de Franse filmmaker Mélina Huet hoor je IJslandse kleuters dit onder aanvoering van hun juf over het schoolplein roepen. Wat later zie je dezelfde meisjes met kleine boomstammen gooien. Zo gaat dat al decennialang aan de westrand van Europa waar tientallen scholen het zogeheten 'Hjalli'-onderwijsmodel toepassen. Het IJslandse woord staat voor 'taboe doorbreken' en ook 'vrije geest'.
Geestelijke moeder ervan is de IJslandse onderwijzeres Margrét Pála Ólafsdóttir (66). Meisjes én jongens moeten bij de eerste schoolgang meteen bevrijd worden van genderstereotypen, vond zij. Dus meisjes spelen viking en jongens zitten soms achter een naaimachine. Pála Ólafsdóttir ontving later een hoge IJslandse onderscheiding 'voor haar bijdrage aan de opbouw van een gelijkwaardige samenleving'.
Lees ook: Genderneutraal opvoeden: 'Ik geef mijn kinderen mee dat ze helemaal zichzelf mogen zijn'
Gelijkheidsambities
Die verregaande gelijkstelling tussen mannen en vrouwen hoort onderhand net zo bij het land als de vulkanen, het noorderlicht en die excentrieke popmuziek. Het eiland tussen de Atlantische Oceaan en de Noordelijke IJszee – met 370.000 zielen ongeveer evenveel inwoners als de stad Utrecht – onderscheidt zich al jaren met gelijkheidsambities die ongeëvenaard zijn.
IJsland bevestigde vorige week voor de vijftiende achtereenvolgende keer de eerste plek op de Global Gender Gap Index van het Wereld Economisch Forum (WEF), die de inspanningen van landen meet voor gendergelijkheid. Ter vergelijking: Nederland staat verankerd op de 28ste plek, ruim achter alle Scandinavische landen plus Nieuw-Zeeland, Duitsland, Ierland, Spanje en Nicaragua in de top tien.
Iconische president
Bryndís Hjörleifsdóttir (31) herinnert zich hoe haar broertje ooit een kinderliedje voor haar zong en daarbij de tekst spontaan aanpaste: 'hij' werd 'zij'. Of hij dat nu op school had geleerd of dat het thuis werd meegegeven, weet ze niet meer, maar het illustreert volgens haar wel dat 'jongens zich er al vroeg bewust van zijn dat meisjes meetellen'. Hjörleifsdóttir, die werkzaam is als business intelligence manager bij advies- en ingenieursbureau Arcadis in Rotterdam, krijgt de vraag vaker: is haar land nou echt zo'n vrouwenparadijs? Haar antwoord is kort: ,,Já."
En dan vooral dankzij, alweer, een onderwijzeres, Vigdís Finnbogadóttir (inmiddels 94). De eerste gekozen vrouwelijke president van het land doorbrak in het begin van de jaren 80 nogal wat taboes, zegt Hjörleifsdóttir. Ze werd gekozen als ongehuwde moeder en had een geamputeerde borst na kanker. De president werd een icoon en een voorbeeld voor volgende generaties vrouwen.
Zo durfde het parlementslid Unnur Brá Konrádsdóttir haar kind de borst te geven terwijl ze de Kamer toesprak. Die scène ging de wereld rond, maar IJsland haalde de schouders op. Er kwamen ook spraakmakende wetten op het gebied van gelijke salariëring voor mannen en vrouwen plus een opmerkelijke regeling voor ouderschapsverlof.
Vrouwelijke en mannelijke beroepen
Dat IJsland desondanks nog niet klaar is, werd vorig jaar onderstreept toen alle vrouwen, inclusief de premier, demonstratief een vrije dag namen. Vrouwen schortten al hun werk op, ook huishoudelijke taken en mantelzorg. Dat het land zonder de inzet van de vrouwen stilvalt, is wel duidelijk.
Inmiddels gaat het erom extra aandacht te vragen voor de relatief lagere lonen die nog altijd worden betaald (ook aan mannen) in beroepen die als 'typisch vrouwelijk' worden ervaren. Bijvoorbeeld banen in de verpleging of de kinderopvang – in tegenstelling tot 'typisch mannelijke' beroepen zoals gevangenisbewaarder of brandweerman. Verder wordt er gestreden voor de rechten van trans en queer vrouwen en voor die van migrantenvrouwen.
Volgens Hjörleifsdóttir gaat het ook om wat 'de derde dienst' wordt genoemd: de onbezoldigde en vaak ongeziene taken die thuis, zelfs in IJsland, meestal voor rekening van vrouwen komen. De boodschappenlijst, het plannen van de gezinsafspraken, zorg voor de kinderen, huiswerk. Er is een app ontwikkeld om dit huishoudmanagement beter te verdelen.
Lees ook: Taakverdeling thuis: zo maak je van de to-dolijst in je hoofd een gedeelde verantwoordelijkheid
Het is geen wedstrijd
Eliza Reid, de vrouw van president Gudni Jóhannesson, schreef een boek over het IJslandse fenomeen: Secrets of the sprakkar. Sprakkar betekent 'buitengewone vrouwen' in het IJslands, types dus zoals Vigdís Finnbogadóttir en Margrét Pála Ólafsdóttir.
IJsland staat bekend als pionier wanneer het gaat om gendergelijkheid (video):
De belangrijkste factor van hun succes is het inmiddels breed gedeelde besef dat werken aan meer gelijkheid iedereen ten goede komt. Toen mannen haar wat plagerig vroegen welk land dan het beste voor mannen was, antwoordde Reid resoluut: ,,IJsland!" Het gaat er niet om dat vrouwen winnen en mannen verliezen, zegt ook Hjörleifsdottir. ,,Het gaat om vooruitgang voor een betere wereld voor iedereen."
Kostwinnersmodel
Fijn voor IJsland. Intussen voeren we als Nederland in dat WEF- klassement wel een achterhoedegevecht, zo lijkt het. Linda Duits, sociaalwetenschapper gespecialiseerd in gender en seksualiteit en verbonden aan de Universiteit Utrecht, tilt er niet te zwaar aan omdat Nederland, anders dan IJsland, nu eenmaal een uitgesproken deeltijdland is en dat zie je terug in de arbeidsparticipatie van vrouwen.
,,Daarbij heeft Nederland een vrij lange traditie van beleid dat is vormgegeven door christelijk-democratische partijen. Met het CDA in de regering hebben we langer dan andere landen dat kostwinnersmodel aangehangen, en dat verklaart ook wel onze positie op die lijst. We zien onszelf graag als veel meer geëmancipeerd dan we in werkelijkheid zijn."
Verdeeld land
Volgens Duits is het een mythe dat Nederlanders ooit wel feministische voorlopers waren. Dat vertellen we graag over onszelf en laten dan foto's zien van Dolle Mina en 'Baas in eigen buik', die zeer mediageniek zijn. De realiteit is dat Nederland een ontzettend verdeeld land is en dat zijn we altijd geweest.
,,We zijn uit de verzuiling gekomen met een best heftige seksuele revolutie met een best heftige secularisatie in een heel korte periode. Maar dat betekent niet dat Nederland helemaal geseculariseerd is. Wij zijn altijd een land geweest waarin posities sterk naast elkaar hebben bestaan. In IJsland pakken ze dat anders aan, waardoor ze wat gendergelijkheid betreft ver op ons vooruitlopen."
Het is een mythe dat Nederlanders feministische voorlopers waren
Linda Duits Socioloog
In IJsland werken ook meer vrouwen dan in Nederland omdat het ouderschapsverlof daar veel eerlijker is geregeld, aldus Hjörleifsdóttir. Beide ouders krijgen elk zes maanden verlof, in Nederland is dat tussen de een en negen werkweken. Om IJslandse partners te inspireren er echt samen wat van te maken is een voorwaarde ingebouwd onder het motto use it or lose it. Met andere woorden: als een partner niet meedoet kan hij/zij de zes maanden verlof niet overdragen.
Bryndis Hjörleifsdóttir ziet in haar eigen bedrijf een goed voorbeeld van hoe het ook kan. Arcadis heeft in Nederland een raad van bestuur die bestaat uit een man (algemeen directeur) en een vrouw (financieel directeur). ,,Daaronder zit team van vijf vrouwen en vier mannen, dus dat vind ik wel oké."
In Nederland geen vrouw als premier
Het Global Gender Gap Rapport van het Wereld Economisch Forum behandelt onderwijs, gezondheid, politiek en eerlijk werk voor iedereen. Nederland doet het even goed als IJsland wat betreft de eerste twee, maar daarna raken we achterop. Bijna de helft van de Althing, het IJslandse parlement, is vrouw - hier ruim een derde. Nederland heeft bij gebrek aan mannelijke troonopvolgers al heel wat koninginnen gehad, maar nog nooit een vrouwelijke premier. Overigens is op IJsland recent, voor de tweede keer in de geschiedenis, een vrouw, Halla Tómasdóttir, als president gekozen. Zij begint op 1 augustus.
