Ook al staat je kind nog niet met beide benen in de grotemensenwereld, de voorbereiding op die wereld begint al vrij snel. En die wereld vraagt om weerbaarheid. Oftewel: de mate waarin mensen in staat zijn om om te gaan met stress en tegenslag, in alle orde van grote.
Weerbaarheid is aanpassen aan stress
,,Weerbaarheid is een dynamisch proces waardoor mensen zich aanpassen aan stressvolle omstandigheden. Flexibel zijn. Het gaat hierbij om het vermogen om psychologische, sociale, culturele, of materiële hulpbronnen aan te spreken bij tegenslag of lastige situaties. En zo op die manier het eigen welzijn vast te stellen", aldus Minne Fekkes tijdens zijn oratie in mei 2023. Hij is bijzonder hoogleraar Sociale vaardigheden en weerbaarheid aan de Universiteit van Amsterdam en onderzoeker bij TNO Child Health in Leiden.
Lees ook: Over buikpijngeheimen en de onderbroekenregel: met deze adviezen maak je je kind seksueel weerbaar
Snelle wereld
De samenleving verandert steeds sneller en dat vraagt om weerbare kinderen, zegt hoogleraar Minne Fekkes. 'Sociale media, een mobiele telefoon, minder vastgelegde paden…
Vroeger was je de zoon van de bakker en werd je bakker. Nu ligt alles open als je opgroeit. Ook de individualisering vergt veel van je sociale en emotionele vaardigheden. Ik kan me voorstellen dat het vroeger makkelijker was om gewoon een bepaald pad in je leven af te lopen. Nu moet je meer een beroep doen op je weerbaarheid.'
Zo moeten we ons bijvoorbeeld allemaal goed kunnen presenteren, jezelf verkopen dus, zoals in Amerika al langer gangbaar is. Maar hoe help je je kind een zo weerbaar mogelijke versie van zichzelf te worden? Dat proces begint al in hun babytijd.
Vier soorten hulp voor weerbaarheid
,,Hulpbronnen helpen", zegt Fekkes. ,,Ze helpen je het leven sterker, flexibeler en uiteindelijk gelukkiger te doorlopen. Hulpbronnen maken je weerbaarder omdat je ze kunt inzetten in het geval van een lastige situatie." Hij maakt onderscheidt tussen vier soorten.
1. Psychologische hulpbronnen, zoals sociale vaardigheden en het vermogen om je eigen emoties te reguleren. Ook zelfvertrouwen valt hieronder.
Lees ook: 8 tips om het zelfvertrouwen van je kind te vergroten
2. Sociale hulpbronnen: het hebben van betekenisvolle, warme relaties, bijvoorbeeld de steun die een kind thuis ontvangt. Een veilige hechting valt hieronder, en positieve relaties met vrienden of klasgenoten. Ook een leraar, grootouder, oppas of trainer van de sportclub kan deze rol vervullen.
Lees ook: Hechtingsproblemen, hoe herken je ze?
3. Culturele hulpbronnen: van religie tot het fijne gevoel dat muziek je geeft en het plezier tijdens voetbal. Culturele hulpbronnen zorgen voor zingeving, het idee dat je leven ertoe doet.
4. Materiële hulpbronnen: die zorgen voor bestaanszekerheid. Zoals inkomen. Als er bijvoorbeeld geldzorgen zijn, dan geeft dat stress. Stress heeft impact op hoe je als ouder reageert op je kind. Zijn er geldzorgen, dan geeft dat bijvoorbeeld een gevoel van onveiligheid.
Lees ook: Steeds meer gezinnen hebben moeite met rondkomen: hier kun je terecht
Op gevoel
Hoe meer emotionele vaardigheden een kind al van jongs af aan leert, hoe emotioneel stabieler hij later is. En hoe meer hij dus aankan. Daar zijn ouders al best wel goed mee bezig, zegt Fekkes. ,,Veel meer ouders voeden al op sensitieve wijze op." Oftewel: ouders van nu hebben veel meer aandacht voor de emoties van hun kinderen, helpen ze om hun gevoelens beter te begrijpen en ermee om te gaan.
Ook een goede hechting, de band tussen opvoeder en baby, geeft je kind weerbare vleugels. ,,Opgroeien met warme en liefdevolle relaties is ongelooflijk belangrijk. Het geeft ze een gevoel van erkenning, vertrouwen en veiligheid. Het is de basis voor zelfverzekerdheid, waardoor ze dingen durven aan te gaan, zij het soms met gezonde angst. Dat zorgt voor een sterke vorm van weerbaarheid: nieuwe dingen durven en je gesteund voelen door sociale banden."
Lees ook: Sensitief ouderschap: dit heeft je baby emotioneel nodig van jou
Sociale wezens
Komt je vast bekend voor: de uitdrukking It takes a village to raise a child. Ook bij Ouders van Nu rolt hij regelmatig over de redactie. Fekkes: ,,In de individualistische samenleving is het belangrijk dat je een aantal mensen om je heen hebt bij wie je altijd terechtkunt. Niet alleen voor jezelf als opvoeder om op iemand te kunnen terugvallen, maar je kind ontwikkelt op die manier ook meerdere betekenisvolle relaties. Als de een wegvalt, is er ook een ander. Een steun."
Je kind leert: er zijn meerdere mensen met wie ik een goede band opbouw, en bij wie ik later bijvoorbeeld kan aankloppen voor een goed gesprek. Voor jongeren voelen dit soort relaties als een goede back-up. Fekkes: ,,Wij mensen zijn sociale wezens. Genetisch zijn we een diersoort die leeft in groepen van vijftig tot honderd. We hebben dus een natuurlijke behoefte aan sociale verbinding. Dat is een uitdaging in de moderne maatschappij, die daar verder vanaf beweegt."
Lees ook: It takes a village: moeten we opvoeden niet veel meer als gezamenlijke taak zien?
Structuur thuis zorgt voor verbinding
Bij de derde hulpbron heeft Fekkes het over zingeving. In een individualistische maatschappij die niet meer zo verbonden is aan voorgeschreven regels, is er ruimte voor vrijheid en veel mogelijkheden. Maar structuur, waar ze vroeger veel van hadden – onder andere door het geloof – is er steeds minder.
Fekkes: ,,Maar in structuur zit juist iets heel waardevols. Zo heb ik mijn eigen kinderen Joods opgevoed en wij steken op vrijdagavond de kaarsen aan, het begin van de sabbat, een moment waarop we het weekend starten." Niet gelovig? Vrijdagavond pizza- of filmavond kan ook heel waardevol zijn. ,,Voor kinderen zorgt die terugkerende structuur voor verbondenheid en herkenning."
,,Ook het stimuleren van die dingen waarvan je kind het idee heeft: dit hoort bij mij, heeft een positief effect op hun identiteit. Dat jullie als gezin bijvoorbeeld veel van de natuur houden en in het weekend graag samen door het bos struinen. Stimuleer ze ook zelf om op een aantal gebieden interesses te ontwikkelen, zoals kunst, sport, muziek, boeken, tekenen. Doe je dat al op jonge leeftijd, dan vult TikTok dat later niet voor ze in."
Gun je kind zijn eigen ervaring
Ontwikkelingspsycholoog en Ouders van Nu-expert Steven Pont zag onlangs een vader met zijn zoon naast elkaar fietsen door de stad. Vader had een hand in de nek van zijn zoon. Niet om hem een zetje te geven tegen een straffe tegenwind, maar om hem veilig naast zich te houden en te beschermen tegen het verkeersgeweld van de stad. De zoon, geen kleuter, maar een jongen van 10, kon prima fietsen.
Pont: ,,De vader geeft zo de boodschap mee: ik vertrouw je nog niet voldoende dat je alleen voor me kunt fietsen. Er zijn ouders die de afhankelijkheid van hun kind zien als liefde voor hen. Zo van: je hebt mij nodig om te kunnen fietsen. Terwijl deze jongen prima alleen voor zijn vader had kunnen fietsen. En als hij dat niet kan, is dat omdat hij te beschermd is opgevoed. Gun ze hun eigen ervaringen."
Het opvoedkundige goud
Pont gaat al jaren langs allerlei kinderdagverblijven om te praten met ouders en pedagogische medewerkers over hoe beschermend ouderschap kinderen minder weerbaar – zwak, noemt hij het zelfs – maakt. Ook hij benadrukt: weerbaar maken betekent niet dat je je kind hard moet opvoeden.
Pont: ,,Vroeger, in de jaren vijftig bijvoorbeeld, was de algemene opvatting dat je je kind als het huilde niet troostte. Zo min mogelijk aandacht op de zwakke momenten, anders zou je de zwakte alleen maar bevestigen. Kinderen leerden: het heeft geen zin om zwak te zijn, want dat zijn de momenten dat je de minste aandacht krijgt. Ze leerden te lijden in stilte en wilden niemand lastigvallen.
Een gevolg van de autoritaire opvoedstijl die zich vooral richt op: de ouder is niet geïnteresseerd in jouw gevoelens, wel in je gedrag. De tegenhanger daarvan is de permissieve opvoedstijl waarin een kind weinig kaders krijgt en de ouders te toegeeflijk zijn."
In het midden van die lijn, het opvoedkundige goud volgens Pont, zit de autoritatieve opvoedstijl: een mix tussen die twee, met kaders en veiligheid en aandacht voor gevoelens.
Lees ook: Oneens over de opvoeding, wat dan? 'Hij vindt mij te soft, ik hem te ongeduldig'
Buiten het bereik
Precies de goede omstandigheden om zo veel mogelijk ervaringen op te doen, zegt Pont. ,,Ervaringen die net buiten het bereik van je kind liggen. Die maken weerbaar." Ook hij benoemt de hardere samenleving die vraagt van mensen om iets steviger in hun schoenen te staan.
,,Iets doen wat net buiten je bereik ligt", noemt psycholoog Lev Vygotsky de zone van naastgelegen ontwikkeling. Spannend, want je doet iets wat je nog niet kunt. Stel jezelf als ouder de vraag: is wat mijn kind nu wil gaan doen echt gevaarlijk? Nee? Gun ze dan hun eigen ervaringen. Laat ze ontdekken, proberen. Dat is zo leerzaam. En het mag, móét zelfs soms mislukken.
Daar kun je al op jonge leeftijd mee beginnen. Zo liet Pont zijn zoons van 2 en 3 soms heel even alleen als hij naar de bakker ging, een paar deuren verderop. ,,Ik ben zo terug, ik ga even naar de bakker," zei ik dan.
Sla geen lessen in teleurstellingen over
,,Als ze ervaringen opdoen in de zone van naastgelegen ontwikkeling, leren ze die te beheersen, dat is goed voor hun zelfvertrouwen en hun vertrouwen in dat ze lastige zaken zelf het hoofd kunnen bieden. Ze voelen dan dat ze dingen aankunnen. En zo ontstaat er weer een nieuwe zone."
Als ze gingen fietsen, dan moesten de jongens toen ze nog klein waren van Pont in de stad naar hem luisteren, maar het park was hun terrein. ,,Dan vielen ze ook keihard natuurlijk, maar zo leerden ze wel hun lijf en grenzen kennen. Door al die nieuwe ervaringen steeg hun zelfverzekerdheid."
Pont noemt een voetbaltoernooi voor de allerkleinsten waar twaalf elftallen aan meedoen en er twaalf bekers klaarstaan, want iedereen is een winnaar als minder geslaagd voorbeeld. ,,Sla geen lessen in teleurstellingen over. Geef kinderen de lessen die het leven ze toch wel geeft. Zodat als ze straks de sprong naar adolescentie moeten maken, die niet te groot voor ze is."
Ook goed voor jou als opvoeder
Het gevoel dat je het aankunt, zelfvertrouwen hebben, een warm sociaal netwerk om op terug te vallen, verschillende dingen doen die je leuk vindt in het leven en je een gevoel van zingeving geven: het zijn allemaal islands of competence, zegt Fekkes. ,,Hoe meer je van zulke eilandjes hebt, hoe weerbaarder mensen zijn, en hoe minder kans ze bijvoorbeeld hebben om een depressie te ontwikkelen."
Een ding is zeker: uitdagingen, lastige situaties, stress, lessen in het leven: ze komen, hoe dan ook, op het pad van je kind. Of je nu opgroeit in de jaren vijftig of nu. Handig: de vier hulpbronnen helpen je als opvoeder ook. Niet alleen in het klaarstomen van je kind, maar ook voor je eigen weerbaarheid. Die vast ook, want hé zo rolt het leven, regelmatig met stress te maken heeft.
Denk daaraan als je geneigd bent om uit pure moeheid van de korte nachten je wekelijkse koordate of voetbalavond af te zeggen. Ook al geniet je er zo intens van. Ga, zing, trap die bal! Je hebt er immers een nieuwe reden bij: het is goed voor je weerbaarheid.
Dit artikel verscheen eerder op Ouders van Nu en is geactualiseerd.
