Sperma: alles wat je wilt weten over de zaadcel

Wat is sperma?

Sperma is de vloeistof die vrijkomt als een man een zaadlozing heeft. Het bestaat uit zaadcellen en zaadvocht. Waar komt sperma vandaan? Tijdens de puberteit beginnen zaadcellen zich te ontwikkelen in de teelballen (testikels). De zaadcellen gaan vervolgens naar de bijbal, waar ze worden opgeslagen en verder uitrijpen. Als een man een zaadlozing krijgt, gaan de zaadcellen vanuit de bijbal via de zaadleiders naar de penis. Onderweg wordt er door de prostaat en zaadblaasjes vloeistof aan de zaadcellen toegevoegd: vanaf dat moment heet de vloeistof 'sperma'. Dat is het vocht dat uiteindelijk via de penis naar buiten komt. Het hele proces van de productie van zaadcellen tot de zaadlozing duurt ongeveer drie maanden.

Hoe ziet sperma eruit?

Sperma is tijdens een zaadlozing 'stroperig' en melkachtig van kleur. Vang je sperma op in een potje, dan wordt het na een uur waterig. Het grootste deel van sperma bestaat uit het zaadvocht dat wordt aangemaakt in de prostaat en twee klieren, de zaadblaasjes. Slechts 1 tot 3 procent van het sperma bestaat uit zaadcellen. Een klein percentage, maar toch gaat het om miljoenen zaadcellen per zaadlozing.

Tip: Wil je zwanger worden? Deze testen laten je zien wanneer je ovuleert

Hoeveel zaadcellen per lozing?

Per zaadlozing komt er ongeveer twee tot vijf milliliter sperma uit de penis, wat gemiddeld 30 tot 200 miljoen zaadcellen bevat. Of het zaad de goede kwaliteit heeft om voor een bevruchting te zorgen, hangt af van de hoeveelheid, vorm en beweeglijkheid van de zaadcellen. Hoeveel zaadcellen heeft een man? Dat ligt eraan hoeveel zaadcellen er worden aangemaakt. De productie van een zaadcel duurt ongeveer 72 dagen, best een tijd dus. Dat rijpingsproces kan negatief worden beïnvloed wanneer een man een ongezonde leefstijl heeft of koorts of een infectie heeft gehad. Ook roken en alcohol drinken hebben een negatief effect op de productie van spermacellen. Daarnaast kunnen sommige medicijnen de productie van zaadcellen nadelig beïnvloeden.

Hoe ziet een zaadcel eruit?

Hoe ziet sperma eruit? Of beter gezegd: hoe ziet een zaadcel eruit? Een zaadcel – spermatozoïde – heeft een kop (met kern), een middenstuk (waar de mitochondriën zitten) en een zweepstaart. Het ziet eruit als een soort kikkervisje. In de ovaalvormige kop zit het erfelijk materiaal van de man opgeslagen, waaronder ook het chromosoom dat bepaalt of een baby een jongen of een meisje wordt. De kop bevat ook een enzym, waarmee de zaadcel de buitenste eiwitlaag van een eicel kan afbreken, zodat hij kan binnendringen. De lengte van de kop is vijf micrometer (0,005 millimeter) en de staart is 45 micrometer (0,045 millimeter) lang. Met de staart beweegt de zaadcel zich voort. De mitochondriën in het middenstuk zorgen voor de energievoorziening.

Niet alle zaadcellen zien er hetzelfde uit. Sommige hebben een iets andere vorm; een kleinere of juist grotere kop, een gekrulde staart of een dikker middenstuk. Deze zaadcellen met een abnormale vorm kunnen de eicel niet bevruchten. Toch komen ze bij alle mannen voor. Sterker nog, zo'n 95 procent van de zaadcellen van vruchtbare mannen heeft zo'n abnormale vorm. Zolang minimaal vier procent van de zaadcellen goed gevormd is, is er niets aan de hand.

Illustratie van zaadcel

Ejaculatie snelheid: hoe zit dat?

Als een man klaarkomt, komen er miljoenen zaadcellen vrij. En met een behoorlijke snelheid: ongeveer 45 kilometer per uur. Via de urinebuis komen ze uit de penis. Na een vrijpartij beginnen de zaadcellen aan hun reis door de vagina en baarmoeder, richting de eileider. Ze leggen een route vol bochten en obstakels af, om uiteindelijk bij die ene eicel terecht te kunnen komen. Een ware concurrentiestrijd en niet elke zaadcel is even sterk en beweeglijk. Veel zaadcellen nemen de verkeerde afslag, anderen zijn te zwak en blijven steken bij de slijmprop die de baarmoedermond afsluit.

Gelukkig hoeft er uiteindelijk maar één zaadcel de eicel te bevruchten om zwanger te kunnen worden. De sterkste en snelste zaadcellen kunnen de eileider binnen vijf minuten bereiken, anderen nemen de tijd: het kan zomaar tien uur duren voordat ze in de eileider aankomen. Daar blijven de zaadcellen nog een tijdje in leven.

Hoe lang blijft zaad leven?

Onder optimale omstandigheden kunnen spermacellen zo'n 48 tot 72 uur overleven in het lichaam van de vrouw. Als er in die periode net een eicel 'springt', kunnen de zaadcellen deze bevruchten.

Schematische dwarsdoorsnede van het mannelijke geslachtsorgaan

Hoe zit het met voorvocht?

Voordat een man een zaadlozing heeft, komt er eerst voorvocht uit de penis. Voorvocht bevat geen zaadcellen. Het slijmerige vocht komt uit de klieren van Cowper, een andere plek dus dan waar de zaadcellen worden geproduceerd. Voorvocht is bedoeld om de urinebuis te neutraliseren voordat het sperma erdoorheen komt. Ook is het een soort natuurlijk glijmiddel.

Ook al zitten er geen zaadcellen in het voorvocht, toch bestaat er een kleine kans dat je er zwanger van raakt. Omdat het voorvocht de urinebuis schoonmaakt, kan het achtergebleven zaadcellen van een vorige zaadlozing met zich meebrengen. Het is dus mogelijk dat één van deze zaadcellen via het voorvocht in de baarmoeder terechtkomt, nog voordat er opnieuw een zaadlozing is tijdens de vrijpartij. En ja, dan bestaat er dus ook de kans dat die zaadcel een eicel tegen komt en bevrucht.

Bevruchting van de eicel

Tijdens de reis van vagina naar eileider vallen er veel zaadcellen af. Van de miljoenen zaadcellen die bij de zaadlozing zijn vrijgekomen, bereiken er meestal maar een paar duizend de eileider. En daarvan komen er een paar honderd in de buurt van de eicel. Maar er is er uiteindelijk maar eentje nodig om een eicel te bevruchten.

Als een zaadcel de eicel heeft bereikt, scheidt de kop een enzym af dat helpt om door de beschermende eiwitlaag van de eicel heen te komen. Als de kop van de zaadcel door die buitenste laag heen is gedrongen, laat de staart van de zaadcel los. De wand van de eicel sluit zich, waardoor er geen andere zaadcellen meer binnen kunnen dringen. Vervolgens smelten de eicel en de zaadcel samen (de conceptie): de eicel is bevrucht.

Een bevruchte eicel noemen we een zygote. De zygote verplaatst zich vervolgens vanuit de eileider naar de baarmoeder, waar het zich innestelt in het baarmoederslijmvlies. Vanaf het moment van de bevruchting ben je zwanger. Maar slechts dertig procent van alle bevruchte eicellen ontwikkelen zich verder tot de uiteindelijke geboorte van een kind.

Hoe lang leeft sperma?

Om zwanger te worden moet er sperma met levende zaadcellen in je baarmoeder aanwezig zijn op het moment dat daar een eicel vrijkomt. Dus hoe lang leeft sperma? Na een zaadlozing blijven zaadcellen gemiddeld twee tot vier dagen in leven in het lichaam van de vrouw, in afwachting van een rijpe eicel. Een stuk korter of langer dan de genoemde twee tot vier dagen kan ook. Soms leeft het zaad wel tot zes dagen na de zaadlozing. Er zijn gevallen bekend waarbij de bevruchting pas een week na het vrijen heeft plaatsgevonden, maar dit zijn echt uitzonderingen. Hoe lang de zaadcellen overleven is afhankelijk van de kwaliteit van het sperma.

Wil je graag zwanger worden, vrij dan in ieder geval op de dagen vlak vóór of op de dag van je eisprong, dan is de kans op een zwangerschap het grootst.

Lees ook: Hoe vaak vrijen om zwanger te worden?

Kwaliteit van het zaad

Om de ene eicel te bereiken moet een zaadcel dus sterk zijn en van goede kwaliteit. De kwaliteit van het sperma wordt bepaald door het aantal zaadcellen, de vorm en de beweeglijkheid ervan. Het gemiddelde aantal zaadcellen is zo'n zestig miljoen per milliliter sperma. De kwaliteit wordt als 'normaal' beschouwd bij minimaal zestien miljoen zaadcellen per milliliter. Zitten er minder dan zestien miljoen zaadcellen in een milliliter sperma, dan wordt een man 'verminderd vruchtbaar' genoemd.

Dit betekent niet dat zaad met minder zaadcellen geen eicel kan bevruchten. Wél is de kans kleiner. Bij ongeveer dertig procent van de stellen waarbij zwanger worden niet binnen een jaar lukt, ligt de oorzaak bij de man. Vaak is de man wel vruchtbaar, maar blijkt uit onderzoek dat de kwaliteit van het sperma niet optimaal is.

De waarden die bij een onderzoek naar de kwaliteit van zaad worden gebruikt, kunnen per ziekenhuis verschillen. Meestal wordt de vruchtbaarheidsdrempel van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) aangehouden. Die gebruikt de volgende vastgestelde minimale waarden voor gezond zaad:

• Aantal actieve zaadcellen: meer dan 16 miljoen per milliliter sperma

• Goede beweeglijkheid (dus zaadcellen die vooruit bewegen): meer dan 32 procent

• Beweeglijkheid in het algemeen: meer dan 30 procent

• Normale vorm zaadcellen: meer dan 4 procent

• Hoeveelheid sperma per zaadlozing: 1,5 milliliter

• Hoeveelheid zaadcellen per zaadlozing: minimaal 39 miljoen

Blijkt uit onderzoek dat de kwaliteit van het sperma van een man onder deze waarden valt, dan wordt er gesproken van verminderde vruchtbaarheid.

Traag zaad

Ook de beweeglijkheid van zaadcellen is belangrijk voor de kwaliteit ervan. De zaadcellen moeten sterk en beweeglijk genoeg zijn om de weg door de vagina en baarmoeder af te leggen, tot aan de eileider. Als zaadcellen niet beweeglijk genoeg zijn, kan het zijn dat ze te lang over deze route doen, of überhaupt niet de eileider bereiken. Zaadcellen die onvoldoende beweeglijk zijn, worden traag zaad genoemd. Dit betekent niet dat het zaad geen eicel kan bevruchten, maar wel dat de kans op bevruchting kleiner wordt. Als een man weinig zaad heeft dat wel goed beweegt, is de kans op een zwangerschap groter dan wanneer een man veel zaad heeft dat onvoldoende beweegt.

Lees hier meer over traag zaad en de behandeling ervan

Verminderde vruchtbaarheid

Mannen zijn zelden helemaal onvruchtbaar. Het komt wel regelmatig voor dat een man verminderd vruchtbaar is. Dit kan verschillende oorzaken hebben, zoals:

• Niet goed ingedaalde zaadballen

• (Gedeeltelijke) afwezigheid van zaadleiders

• Vroegere ontsteking van één of beide zaad- of bijballen

• Spataderkluwen in de balzak

• Eerdere chemotherapie of bestraling

• Erfelijke factoren

• Ongezonde leefstijl of ongunstige omgevingsfactoren

Als blijkt dat je man verminderd vruchtbaar is, betekent dat in principe niet dat jullie geen kinderen kunnen krijgen. Het kan wel langer duren en jullie hebben er mogelijk een medische vruchtbaarheidsbehandeling bij nodig.

Factoren van invloed op de kwaliteit van sperma

Er zijn ook andere dingen die invloed kunnen hebben op de kwaliteit van het zaad. In sommige gevallen heb je hier als man zelf invloed op, door je levensstijl aan te passen bijvoorbeeld. Dit zijn een aantal factoren die de kwaliteit van het zaad kunnen beïnvloeden:

1. 01.

   Aantal zaadlozingen
   De kwaliteit van het sperma neemt af als er langer dan vijf dagen geen zaadlozing is geweest. Maar meerdere keren op een dag een zaadlozing hebben, is ook weer niet goed. De kwaliteit van het sperma gaat achteruit wanneer je als man meer dan één keer per dag een zaadlozing hebt. Eens per twee tot drie dagen is perfect voor de kwaliteit van het sperma.

2. 02.

   Temperatuur balzak
   Een temperatuur tussen de 33 en 35 graden Celsius is ideaal voor de balzak, twee of drie graden koeler dus dan de lichaamstemperatuur. De testikels of zaadballen hangen niet voor niets buiten het lichaam. Wordt het warmer, dan neemt de kwaliteit van de zaadcellen en dus ook het sperma af. Saunabezoek, langdurig met een laptop op schoot of vaak én lang in een warm bad zitten, komt de kwaliteit van de zaadcellen niet ten goede. Om de balzak voldoende te koelen is het ook goed om wijde boxershorts en wijde broeken te dragen in plaats van strakke (onder)broeken.

3. 03.

   Alcohol, roken en drugs
   Alcoholgebruik kan de kans op een zwangerschap verkleinen. Dit geldt niet alleen voor vrouwen, ook voor de man is het goed om niet te veel alcohol te nuttigen. Het liefst helemaal niks. Het drinken van alcohol heeft invloed op de kwaliteit van het sperma. Het heeft een negatief effect op de hoeveelheid zaadcellen, de beweeglijkheid en de vorm van de zaadcellen. Ook het DNA in de zaadcellen toont vaker afwijkingen wanneer een man alcohol drinkt. Roken of het gebruik van drugs heeft op een vergelijkbare manier een negatieve invloed op het sperma. Verbeter je als man je leefstijl, dan duurt het drie maanden voordat eerdere ongezonde gewoonten geen invloed meer hebben op de kwaliteit van het zaad.

4. 04.

   Leeftijd
   Niet alleen bij vrouwen, maar ook bij mannen tikt de biologische klok door. Weliswaar niet zo snel als bij vrouwen, maar ook sperma heeft een houdbaarheidsdatum. Rond het 35e levensjaar vermindert de kwaliteit van het sperma al behoorlijk. Na zijn 45ste worden de zaadcellen van een man minder beweeglijk, de zaadlozingen kleiner en het aantal afwijkende zaadcellen (iets) groter. Ook zijn er meer DNA-afwijkingen aanwezig in de zaadcellen. Uit onderzoek blijkt dat kinderen van vaders die tijdens het ontstaan van de zwangerschap ouder waren dan 45 jaar, vaker autisme hebben.

Er zijn nog meer dingen die invloed hebben op de kwaliteit van zaad. Lees hier hoe je de kwaliteit van sperma kunt verbeteren.

Spermatest

Als je wilt controleren of er sprake is van verminderde spermakwaliteit, kan dat met een spermatest of een medische vruchtbaarheidstest voor mannen. Een spermatest die je thuis kunt doen meet het aantal actieve zaadcellen in het sperma. De test geeft aan of er meer of minder dan 15 miljoen actieve zaadcellen per milliliter in het sperma zitten. Deze thuistest zegt verder niets over de beweeglijkheid of vorm van de zaadcellen. De betrouwbaarheid van deze tests is beperkt. Bij een medische vruchtbaarheidstest in een ziekenhuis wordt gekeken naar zowel de hoeveelheid als de vorm en beweeglijkheid van de zaadcellen.

Animatie: van bevruchting tot baby

Bronnen: Nederlands Huisartsen genootschap, Freya, TFP Medisch Centrum Kinderwens Leiderdorp