Hoe werkt het puberbrein?

De ontwikkeling van het puberbrein

Elke puber is anders, dus misschien vallen er bij jou geen puzzelstukjes op hun plek als je dit artikel leest. Het gaat over de algemene hersenontwikkeling van pubers, en die kan zich verschillend uiten in gedrag. Ook gaan sommige kinderen al puberen voor hun tiende, terwijl anderen laatbloeiers zijn. Hoe dan ook zullen de meeste ouders (en pubers) een hoop herkennen.

Wat is de puberteit?

De puberteit is de periode waarin meisjes en jongens veranderen in volwassenen. Hun lichaam verandert onder invloed van hormonen en ze worden geslachtsrijp. Ook ontwikkelt je kind zich in deze fase mentaal tot een volwassene en verandert er van alles in de hersenen. Al die veranderingen kosten je kind veel energie en kunnen bovendien behoorlijk verwarrend zijn. Niet zo gek dus dat je kind last krijgt van stemmingswisselingen en thuis niet altijd even gezellig is.

De puberteit is niet alleen een heftige periode voor kinderen, maar ook voor ouders. Wat het ook niet makkelijker maakt, is dat het losmaken van je ouders en het opzoeken van grenzen ook bij de puberteit horen. Niet alle kinderen en ouders ervaren de puberteit als een lastige periode. Er zijn ook kinderen die nauwelijks pubergedrag vertonen en waarbij de puberteit voorbij vliegt.

Lees ook: Verandering van gedrag in de puberteit: typisch pubergedrag

Wanneer begint de puberteit?

Wanneer de puberteit precies begint verschilt per kind en dat punt is bij meisjes meestal eerder dan bij jongens. Gemiddeld begint de puberteit bij meisjes tussen de 10 en 15 jaar en bij jongens één tot twee jaar later. De ontwikkeling verloopt bij jongens ook langzamer. Jongens doen gemiddeld zes jaar over hun groei in de puberteit, terwijl meisjes al na ongeveer vier jaar hun volwassen lengte bereiken. Lange kinderen komen over het algemeen vroeger in de puberteit. De meeste kinderen zijn op hun achttiende 'uitgepuberd' en zowel fysiek als mentaal volwassen.

Maar hoe weet je of je kind in de puberteit is beland? Is je kind het ene moment vrolijk en een paar minuten later enorm chagrijnig, vindt hij zijn vrienden opeens belangrijker dan het gezin en komt hij 's ochtends met moeite uit bed? Grote kans dat je kind een puber is geworden.

Lees ook: Wanneer komen kinderen in de puberteit?

Kenmerken van de puberteit bij jongens

De puberteit begint bij jongens meestal als ze tussen de 11 en 17 jaar oud zijn, maar kan ook vroeger of later beginnen. Dit zijn de belangrijkste veranderingen bij jongens in de puberteit:

• Geslachtskenmerken
  Raakt je zoon in de puberteit, dan worden er hormonen aangemaakt die de rijping van de zaadballen stimuleren, waar vervolgens het mannelijke geslachtshormoon testosteron wordt aangemaakt. Ook worden de zaadballen en penis groter en ontstaat er schaamhaar.
  

• Lichaamshaar
  Er kan ook haar gaan groeien op de benen, armen of borst. En zie je op een dag opeens een vlassig snorretje op de bovenlip van je zoon verschijnen, dan duurt het niet lang meer of hij moet zich gaan scheren als hij dat wil. Eerst alleen zijn snor, want baardgroei ontstaat pas later.
  

• Groeispurt
  De meeste jongens krijgen een groeispurt tussen hun elfde en veertiende jaar. Ze kunnen dan wel twaalf tot vijftien centimeter per jaar groeien. Door deze snelle groei zien veel jongens er wat slungelig uit. Dit trekt vanzelf bij als ze later in de groeispurt meer spiermassa en minder vetmassa krijgen. Ook worden de schouders en de borstkas dan breder.
  

• 'Natte droom'
  De meeste jongens hebben na hun dertiende verjaardag voor het eerst een zaadlozing. Vaak gebeurt dit 's nachts. Dit wordt een 'natte droom' genoemd. Vanaf dat moment is je zoon geslachtsrijp en kan hij een meisje zwanger maken.
  

• Baard in de keel
  Jongens krijgen gemiddeld tussen hun elfde en zestiende jaar 'de baard in de keel'. Dit betekent dat hun stem zwaarder gaat klinken met af en toe een grappige uitschieter naar boven. Tijdens de stemverandering groeit de adamsappel mee, waardoor deze bij sommige jongens zichtbaar wordt.
  

• Puistjes
  Puberhormonen kunnen puistjes veroorzaken. Dit wordt ook wel acne genoemd. Deze puistjes zijn verstopte talgklieren waarbij de huid eromheen ontstoken is en zitten meestal op het gezicht, de schouders, de borst en rug. Acne is onschuldig, maar kan wel erg vervelend zijn en voor onzekerheid zorgen. Acne komt voor tussen de 15 en 18 jaar.
  

• Borstvorming
  Ongeveer één op de vier jongens krijgt in deze periode last van borstvorming (gynaecomastie). Onder invloed van het hormoon oestrogeen kunnen de borstklieren opzwellen aan één of beide borsten. In de meeste gevallen verdwijnt de borstvorming zonder behandeling vanzelf.
  

Kenmerken puberteit bij meisjes

De puberteit begint bij meisjes meestal eerder dan de puberteit bij jongens. Gemiddeld begint de puberteit bij meisjes tussen de 10 en 15 jaar. Dit zijn de belangrijkste veranderingen bij meisjes in de puberteit:

• Geslachtskenmerken
  Komt je dochter in de puberteit, dan worden er hormonen aangemaakt die ervoor zorgen dat de eierstokken oestrogeen gaan produceren. Hierdoor beginnen er tussen het achtste en twaalfde borsten te ontstaan. Ook veranderen de geslachtsorganen onder invloed van oestrogeen: de vulva en baarmoeder worden groter en er gaan eitjes rijpen in de eierstokken. Ongeveer twee jaar na het begin van de puberteit worden meisjes voor het eerst ongesteld en vanaf dat moment zijn ze vruchtbaar. Zo bereid je je dochter voor op haar eerste menstruatie.
  

• Groeispurt
  Bij meisjes begint de groeispurt meestal eerder dan bij jongens: rond hun twaalfde jaar. Tijdens de groeispurt groeien meisjes gemiddeld 8,3 centimeter per jaar. Na ongeveer vier jaar hebben ze de volwassen lengte bereikt.
  

• Lichaamshaar
  Al vroeg in de puberteit gaat er lichaamshaar groeien. Vooral onder de oksels, in de schaamstreek en op de benen. Eerst zijn het nog lichte donshaartjes die na een tijdje donkerder en dikker worden.
  

• Puistjes
  Puberhormonen kunnen puistjes veroorzaken. Dit wordt ook wel acne genoemd. Deze puistjes zijn verstopte talgklieren waarbij de huid eromheen is ontstoken en zitten meestal op het gezicht, de schouders, de borst en rug. Acne is onschuldig, maar kan wel erg vervelend zijn en voor onzekerheid zorgen. Acne komt voor tussen de 15 en 18 jaar.

Het puberbrein: tot welke leeftijd?

Vroeger dachten experts dat de hersenen van een kind van 12 jaar helemaal uitgegroeid waren, maar nu weten we dat de ontwikkeling van het puberbrein zeker nog doorgaat tot het 25ste levensjaar. Met name in het voorste deel van de hersenen, de prefrontale cortex, vinden tijdens de puberteit grote veranderingen plaats.

Zo verloopt de ontwikkeling van het puberbrein

De prefrontale cortex is onder andere verantwoordelijk voor het reguleren van emoties, voor het kunnen plannen en voor het overzien van de consequenties van daden. Doordat dit stukje van de hersenen verandert, reageren pubers heftiger op allerlei dingen dan volwassenen. Ook verklaart het de bekende 'moodswings': het ene moment is je kind vrolijk en blij, om vijf minuten later bloedchagrijnig te reageren op alles wat je zegt.

Het is allemaal ergens goed voor: op weg naar volwassenheid moeten kinderen loskomen van hun ouders en leren zelf verantwoordelijkheid te nemen voor hun leven. Het gedrag van een puber helpt hem daarbij. Met vallen en opstaan, maar leer je daar uiteindelijk niet het meeste van?

Tip: Typisch pubergedrag: zo ga je er het beste mee om

Hoe ontwikkelen de hersenen zich?

Al ver voor de geboorte begint de hersenontwikkeling van een mens. In de eerste jaren komen er gigantisch veel nieuwe hersenverbindingen bij, doordat een kind op alle gebieden veel leert. In de pubertijd komt er een grote 'reorganisatie', om de werking van de hersenen te optimaliseren. Hersenverbindingen die niet worden gebruikt verdwijnen en nuttige hersenverbindingen worden sterker. Ook gaat de communicatie tussen de hersengebieden steeds beter verlopen.

Eerst verandert er het meest in de emotionele hersengebieden, daarna volgen de rationele hersengebieden. Vandaar dat de emoties alle kanten opvliegen en pubers op basis daarvan gekke keuzes maken. De rationele hersengebieden kunnen de emotionele hersengebieden nog niet de baas, tot ze ook geoptimaliseerd zijn.

Kenmerken van het puberbrein per fase

De ontwikkeling van de hersenen tijdens de puberteit verloopt grofweg in drie fases:

1. Vroege adolescentie: van circa 10 tot 15 jaar. In deze fase worden kinderen beïnvloed door hormonen én door het proces van de hersenrijping. Daardoor zijn ze emotioneler en reageren ze gevoeliger op van alles en nog wat. Voor je het weet, heb je iets verkeerds gezegd. Ook zijn ze in deze fase erg gericht op het bevredigen van directe behoeftes. Hebben ze ergens zin in, dan willen ze het nu. Nu!

2. Midden-adolescentie: van ongeveer 14 tot 17 jaar. Dit is de fase waarin pubers geneigd zijn veel risico's te nemen. Het draait allemaal om het krijgen van kicks. Als ze iets gevaarlijks doen, kunnen ze de consequenties niet overzien. Sterker nog, ze kunnen zich niet eens indenken wat mogelijke risico's van hun acties zijn. En als ze er wel over nadenken, roept dit geen emoties bij ze op.

3. Late adolescentie: 18 en ouder. Je kind krijgt steeds meer grip op zijn eigen doen en laten. Hij is in staat om weloverwogen keuzes te maken, zijn gedrag te evalueren en zich aan te passen aan sociale situaties. Soms gedraagt hij zich al heel volwassen, maar de hersenen zijn nog niet uitontwikkeld, waardoor hij zich ook onverwacht onvolwassen kan gedragen.

Lees ook: Hoe merk je dat je kind in de puberteit komt?

Ontwikkeling 13-jarige

Deze leeftijd springt er voor veel ouders uit. Hun kind hoort écht niet meer bij de kleintjes, maar hij is toch vooral nog heel erg kind. Een 13-jarige laat zich erg leiden door impulsen. Hij doet wat er in hem opkomt. Hij wil misschien best dingen plannen, omdat jij zegt dat dat moet, maar zijn hersenen krijgen dat nog niet voor elkaar. Hoewel hij graag steeds meer zijn eigen plan trekt en jouw bemoeienis irritant vindt, heeft hij jou juist nog enorm nodig voor de structuur.

Iemand bijsturen die daar niet op zit te wachten is niet altijd een leuke taak. Hij gaat het vanzelf leren, zodra zijn brein de juiste draadjes aan elkaar heeft geknoopt. Tot die tijd leeft hij heerlijk in het nu, zonder meditatie-app of mindfulness-cursus. Jaloersmakend, eigenlijk.

Lees ook: Alles over de lichamelijke ontwikkeling van je puber

Meest beïnvloedbare leeftijd

Voor een puber is het enorm belangrijk om erbij te horen. Ze zijn daardoor erg gevoelig voor groepsdruk en makkelijk beïnvloedbaar. Omdat hun rationele brein nog niet zo meedoet en ze weinig remmingen hebben, zijn ze makkelijk te verleiden tot riskante acties of doen ze dingen zonder over de impact na te denken.

Voorbeelden? Iets slopen voor de lol, experimenteren met roken en alcohol, maar ook pestgedrag, vaak juist om te voorkomen dat ze zelf worden gepest. Daarom hebben sociale media ook zo'n enorme aantrekkingskracht op jongeren: contact met de groep is prioriteit nummer 1, ze willen niets missen en het beloningscentrum in hun brein is extra gevoelig voor likes. De mening van leeftijdsgenoten is super belangrijk voor je kind. Meestal belangrijker dan die van zijn ouders of docenten.

Cyberpesten komt veel voor onder jongeren: Wat als je kind gepest wordt?

Alcohol en het puberbrein

De wettelijke leeftijdsgrens om alcohol te kopen is niet voor niets 18 jaar. Alcohol vormt een serieuze bedreiging voor een gezonde hersenontwikkeling. Het remt bijvoorbeeld de aanmaak van nieuwe neuronen, waardoor onder meer de rationele hersengebieden zich minder goed ontwikkelen. Ook moeten de hersenen van jongeren die alcohol drinken veel harder werken om dezelfde prestaties te leveren als de hersenen van jongeren die geen alcohol drinken. Doordat de hersenen van een puber nog niet 'af' zijn, reageren ze ook anders op alcohol dan volwassen hersenen. Bovendien werkt het belonende effect van alcohol veel sterker bij pubers, waardoor ze gevoeliger zijn voor verslaving. Volgens de wet is het niet verboden om thuis alcohol te drinken als je onder de 18 jaar bent, maar het is dus wel sterk af te raden.

Ontwikkeling 16-jarige

Nog een kantelpunt voor veel ouders. Vanaf 16 jaar gaat het ongeleid-projectiel-achtige er langzaam af. Het brein wordt steeds meer gefinetuned. Jongeren worden zich vanaf deze leeftijd beter bewust van de gevolgen van gedrag en het effect dat het heeft op anderen. Ze leren daar rekening mee te houden en krijgen meer vat op hun gedrag. Ze kunnen beter nadenken over de keuzes die ze maken en krijgen meer zelfinzicht. Hun eigen identiteit wordt belangrijker, waardoor ze beter opgewassen zijn tegen groepsdruk en minder snel iets zullen doen waar ze zelf niet achter staan.

Ontwikkeling 18-jarige

En dan is je kind écht groot. Klaar met de middelbare school, misschien al begonnen met een vervolgopleiding, op vakantie met vrienden, serieuze verkering, op kamers… Je speelt steeds minder een rol, maar reken maar dat alles wat je erin hebt gestopt aan wijze raad ergens in een laatje in zijn brein is opgeslagen. Zijn emotionele brein is nu veel stabieler dan aan het begin van de pubertijd en hij kan steeds beter vooruitkijken en rationele beslissingen nemen. Nu hij zich minder laat leiden door impulsen en de mening van leeftijdsgenoten, komt wat hij in de opvoeding heeft meegekregen weer bovendrijven. Hij neemt dat mee in zijn afwegingen, al is het vaak onbewust.

Het puberbrein, huiswerk en school

De middelbare schooltijd is voor veel pubers – en hun ouders – best pittig. Je kind vergeet regelmatig boeken mee te nemen, schrijft zijn huiswerk niet goed op, wordt eruit gestuurd en/of lijkt er met de pet naar te gooien. De middelbare schooltijd is belangrijk voor de toekomst van je kind, maar dat overzie jij veel beter dan hij. Alle reden om je kind hierbij goed te begeleiden, maar dat vindt hij misschien overdreven bemoeienis of gebrek aan vertrouwen van jou. Heel vermoeiend als daar dagelijks irritaties door ontstaan.

Uit hersenonderzoek blijkt dat pubers veel gevoeliger zijn voor positieve feedback dan voor negatieve feedback. Maak hier gebruik van. Let erop dat je je puber niet de hele tijd bekritiseert, maar maak juist opbouwende opmerkingen en complimenten. Benadruk vooral wat er wel goed gaat en help je kind waar nodig.

Nog een belangrijke: onderschat slaaptekort niet. Uit onderzoek blijkt dat dit vooral 's ochtends een negatieve invloed heeft op de schoolprestaties. Veel pubers hebben concentratieproblemen omdat ze te weinig slapen. Ook kunnen er lichamelijke en psychische klachten door ontstaan, waar school ook onder kan lijden. Bij de tips staat uitgelegd waarom pubers vaak laat inslapen en hoe je je kind helpt toch genoeg slaap te krijgen.

Opvoedtips: zo kun je je puber het beste helpen

Problemen op school

Is de motivatie een probleem? Probeer erachter te komen waarom je kind niet gemotiveerd is om te leren. Praat met hem over zijn verminderde motivatie. Ga ervanuit dat alle kinderen willen overgaan, een diploma willen halen en hun ouders graag trots maken. Het probleem zit 'm dus waarschijnlijk ergens anders in. Ben je erachter, dan kun je samen een oplossing zoeken.

Is je kind steeds spullen kwijt en/of komt hij steeds in de knoei met z'n huiswerk? Bedenk dat het puberbrein de schuldige is. De hersenen van je kind zijn op dit moment simpelweg niet in staat om zelf alles goed in de gaten te houden en het overzicht te bewaren. Help je kind daarom bij het maken van een planning en het organiseren van zijn schoolwerk en -spullen. Heb je zelf geen tijd of levert dit alleen maar ruzie op? Een huiswerkinstituut of bijles kan de oplossing zijn.

Meer lezen: Zo maak je duidelijke huiswerkafspraken met je kind

Pluspunten van een puberbrein

Het is echt niet allemaal kommer en kwel natuurlijk, met dat ontwikkelende puberbrein. Er zitten juist ook supermooie kanten aan:

• Doordat het puberbrein nog zo in ontwikkeling is, hebben pubers minder ingesleten denkpatronen dan volwassenen. Dat maakt dat ze originele verbanden leggen en goed creatieve oplossingen kunnen bedenken.

• Dezelfde overmoed die ervoor zorgt dat je puber gekke risico's neemt, maakt dat hij spannende stappen durft te maken. En dat is nodig als je zelfstandig wilt worden.

• Pubers kúnnen best verstandige beslissingen nemen, maar worden veel sneller afgeleid door emoties, zoals stress, dan volwassenen. Is er rust, dan werkt hun ratio (met een beetje hulp) prima. De tijd en rust nemen om een situatie te beoordelen is helemaal niet verkeerd, eigenlijk zouden volwassenen dat vaker moeten doen.

• Doordat het puberbrein zo gevoelig is voor beloning, kunnen pubers extra hard genieten van alles wat ze leuk vinden. Heerlijk, toch?

Zo ga je om met je puber: 9 tips voor ouders

Het opvoeden van een puber is regelmatig een fikse uitdaging. Als je weet wat er in dat puberbrein gebeurt, kun je erop inspelen en wordt het makkelijker en leuker om te dealen met dat typische pubergedrag.

1. Geef structuur en grenzen
   Al schopt je kind tegen de regels aan, hij heeft ook houvast nodig. Met zijn ouders en thuis als stabiele basis, kan hij experimenteren en 'veilig op z'n bek gaan'. Zo kan hij langzaam steeds meer vrijheid aan. Betrek hem wel bij het maken van de afspraken, geef wat onderhandelingsruimte én wees consequent, anders neemt hij je al snel niet meer serieus. Zo leert hij bovendien dat er consequenties volgen als hij zich niet aan afspraken houdt.
   

2. Lach en wees flexibel
   Voelt je kind zich snel aangevallen en reageert hij niet ondanks dat je iets tig keer hebt gezegd, bedenk dan dat de afstemming tussen de hersendelen in ontwikkeling is. Dit maakt het gedrag van pubers vaak onvoorspelbaar en ook wel eens enorm vermoeiend voor ouders. Een flinke dosis flexibiliteit, veerkracht en humor van jouw kant is onmisbaar om de sfeer goed te houden. Neem het niet persoonlijk, zorg dat je genoeg tijd hebt voor jezelf en voor ontspanning. Dan kun je veel meer hebben van je puberende kind.
   

3. Laat 'm slapen
   Het slaappatroon verandert in de puberteit. Opeens wil je kind 's avonds pas heel laat slapen en 's ochtends is hij niet wakker te krijgen. Dit komt door het stofje melatonine, dat ervoor zorgt dat je slaperig wordt. In de puberteit gaat dit stofje later werken dan bij jonge kinderen: het bioritme verandert. Toch is voldoende slaap heel belangrijk, juist voor pubers. Voor de groei, de concentratie en het geheugen en om emoties beter te kunnen reguleren. Bovendien versterkt slaaptekort risicogedrag.
   Er kan een slaaptekort ontstaan doordat je kind laat inslaapt en doordeweeks vroeg op moet voor school. Laat hem in het weekend daarom lekker uitslapen als het kan. Het blauwe licht van schermen remt de aanmaak van melatonine: 's avonds beter niet meer gamen of op de telefoon, dus. Cafeïne blokkeert het slaapsignaal, dus laat je puber liever geen koffie, cola en energiedrankjes drinken. Maak er een gewoonte van om je kind op tijd naar bed te sturen, al vindt hij het niet leuk. Leg uit waarom het belangrijk is om veel te slapen: zo word je sterk, kun je je beter concentreren en ben je vrolijker.
   

4. Niet straffen, maar belonen
   Wat voor school geldt, geldt ook voor het gedrag van je puber thuis. Complimenten geven en positief gedrag benoemen werkt beter dan kritiek geven. Het emotionele deel in de hersenen is gevoelig voor de positieve gevolgen van gedrag. Het controlerende deel in de hersenen – dat nog verre van optimaal werkt – is gevoelig voor de negatieve gevolgen. Pubers zijn daarom heel gevoelig voor beloning en veel minder voor straf. Probeer je vanuit die gedachte op te voeden, dan zullen dingen een stuk makkelijker gaan dan wanneer je alleen maar straf uitdeelt. Een poging waard.
   Lees ook: Zo krijg je je luie puber in actie

5. Gezond eten
   Omdat pubers zo hard groeien, is het heel belangrijk dat ze goed eten. Hierdoor blijven ze zowel lichamelijk als geestelijk in een goede conditie. Maar misschien is je puber nou juist lastiger met eten dan ooit. Vindt hij eten dat hij vroeger zo naar binnen schoof ineens niet meer lekker, of wil hij per se 'dat ene' eten. Natuurlijk kun je hier een beetje rekening mee houden, maar ga hierin niet te ver. Jij bent er verantwoordelijk voor dat je kind gezond opgroeit, dat kun je 'm best uitleggen terwijl je de broccoli voor zijn neus zet.

6. Zorg dat je weet waar je kind is
   Onderzoek toont aan dat kinderen minder vaak in de problemen komen als hun ouders weten waar ze zijn. Een puber kan door zijn veranderende brein de consequenties van dingen die hij doet niet overzien, dus is het belangrijk dat je een oogje in het zeil houdt. Spreek af dat je kind laat weten waar hij is en hoe laat hij thuiskomt. Hij vindt dit misschien totale onzin, maar geloof het of niet: hij zal dit onbewust zien als betrokkenheid en het stiekem waarderen.

7. Wat denkt een 13-jarige eigenlijk..?
   Heb je geen flauw idee wat er in zijn hoofd omgaat? Vul het niet in, maar doe geregeld een poging tot een goed gesprek met je puber. Natuurlijk ook als hij ouder wordt en steeds meer zijn eigen wereld krijgt. Maak zo'n gesprek vooral niet te zwaar, maar praat met je kind tijdens het balletje trappen, nagels lakken of het uitlaten van de hond. Op zulke momenten zijn pubers vaak sneller geneigd iets te vertellen over wat er speelt in hun gedachten en hun leven.

8. Wat je kind ook vertelt, word niet boos
   Biecht je kind in een zeldzaam openhartig moment iets op, of laat hij iets los waar je van schrikt? Word niet boos. Dan denkt hij een volgende keer wel drie keer na voordat hij je in vertrouwen neemt. Sta open voor wat je kind je vertelt en luister vooral. Is het iets om je zorgen over te maken, bespreek dit dan zonder te oordelen of zoek, als dat nodig is, professionele hulp.

9. Wees respectvol
   Je kind kampt met een veranderend brein, een lichaam dat alle kanten uit groeit, het juk dat huiswerk heet, gierende hormonen, ingewikkelde moodswings en heel veel nieuwe ervaringen. Hij moet zichzelf én jullie band opnieuw uitvinden. Reken maar (je weet het vast nog van jezelf vroeger) dat dat een megaklus is. Geen wonder dat hij denigrerende opmerkingen en plagerige grapjes niet kan hebben. Veel pubers hebben ook een hekel aan het woord 'puber', omdat dat meestal wordt geassocieerd met de negatieve kanten. Terwijl: hij moet functioneren met een brein waarin een grote verbouwing plaatsvindt en er wordt ook nog van alles van hem verwacht. Respect!
   

Een van de belangrijkste kenmerken van de puberteit is de groeispurt. In een paar jaar tijd groeit je kind ongeveer dertig centimeter.

Meer weten: Alles over de groeispurt.

Bronnen: Hersenstichting, Opvoeden.nl, CJG043.nl, Psychologie Magazine

Het nieuwe puberbrein binnenstebuitenBij bol

€ 10,99

Bekijk

Survivalgids brugklas en puberteitBij bol

€ 20,55

Bekijk

Het sociale brein van de puberBij Amazon

€ 10,99

Bekijk

Het puberende breinBij bol

€ 11,99

Bekijk

De PubertijdBij bol

€ 9,99

Bekijk