Is mijn kind hoogbegaafd?

Als een kind goed kan leren en nooit problemen heeft met rekenen, taal of andere vakken op school, dan heeft hij waarschijnlijk een hogere intelligentie dan gemiddeld. Maar een intelligent kind is niet per se hoogbegaafd. Wanneer is een kind hoogbegaafd? En hoe herken je hoogbegaafdheid?

In samenwerking met expert

Sonja Borgsteede

Onderwijs-deskundige

Wat is hoogbegaafdheid?

Sommige mensen denken dat een intelligent kind hoogbegaafd is. Dat is niet zo; hoogbegaafdheid is méér dan alleen een hoge score op een IQ-test. Er wordt pas van hoogbegaafdheid gesproken als:

Een kind een hoge intelligentie heeft (een IQ hoger dan 130)
Een grote creativiteit (creërend denkvermogen) heeft;
én een sterke motivatie heeft.

Maar behalve deze persoonlijkheidsfactoren, spelen ook omgevingsfactoren een grote rol. Als je kind de drie persoonlijkheidsfactoren bezit, dan heeft hij dus aanleg voor hoogbegaafdheid, maar dat moet nog wel tot ontwikkeling komen. Dat is niet vanzelfsprekend; daar is een stimulerende omgeving voor nodig. Daarom spelen ook deze drie omgevingsfactoren een rol:

invloed van het gezin
invloed van school
invloed van vrienden

Een hoogbegaafd kind heeft de potentie om heel goed te presteren op meerdere gebieden. Maar een kind kan in aanleg nog zo intelligent zijn; als het op school niet de juiste begeleiding krijgt, of als hij door zijn ouders niet gestimuleerd wordt, of als het kind zelf liever met vrienden rondhangt dan aan school werkt, dan kan zijn intelligentie zich niet vertalen in prestaties. Hoogbegaafdheid moet zich kunnen ontwikkelen, en die ontwikkeling is een langdurig proces waarbij al die factoren een belangrijke rol spelen.

Je kind uitdagen? Dat doe je met deze educatieve spellen voor slimmeriken.

Definitie van hoogbegaafdheid

Er bestaat eigenlijk niet één definitie van hoogbegaafdheid. Er zijn meerdere theorieën, visies en modellen die gebruikt worden. Over het algemeen gaan de meeste theorieën en modellen wel uit van bovenstaande drie persoonlijkheidsfactoren en omgevingsfactoren, maar daarbij gebruiken ze stuk voor stuk hun eigen invalshoek of aanvullende factoren.

Persoonlijkheidsfactoren van hoogbegaafdheid

Zoals gezegd zijn de drie belangrijkste persoonlijkheidsfactoren van hoogbegaafdheid een hoge intelligentie, een grote creativiteit en een sterke motivatie:

Intelligentie
Met een intelligentietest, ook wel bekend als de IQ-test, kun je vaststellen hoe intelligent je kind is. Bij een IQ-score van 130 of hoger wordt er gesproken van een hoge intelligentie, of ook wel een ‘score op zeer begaafd niveau’. Dat wil niet direct zeggen dat je kind hoogbegaafd is; hoogbegaafdheid is niet uit te drukken in alleen een IQ-score. De score geeft een goed beeld, maar als je wil weten of jouw kind hoogbegaafd is, zijn er andere aspecten waar je op moet letten. En als je kind een lage IQ-score heeft, sluit dat niet uit dat hij misschien toch hoogbegaafd kan zijn. Overigens is een IQ-test minder betrouwbaar bij peuters en kleuters, omdat hun ontwikkeling nog grillig verloopt. Op deze leeftijd kunnen kinderen erg verschillen in hun ontwikkelingsniveau.
Creativiteit
Met creativiteit wordt bedoeld hoe je kind omgaat met het oplossen van vraagstukken of problemen. Hoogbegaafde kinderen zijn erg creatief in het bedenken van oplossingen. Creativiteit is vergeleken met intelligentie lastiger te meten bij een kind. Het heeft te maken met of je kind goed ‘out of the box’ kan denken. Is hij in staat om buiten de gebaande paden te gaan en te komen tot andere invalshoeken, originele ideeën en oplossingen? Ook stellen hoogbegaafde kinderen vaak kritische vragen en stellen ze eindeloos de vraag ‘waarom?’ Tips: Zo stimuleer je creativiteit bij je kind
Motivatie
Motivatie, dus hoe gedreven hij is, heeft een kind nodig om door te zetten als iets lastig wordt. Juist daar leert hij van en zo komt hij verder. Maar de motivatie van een kind is lastig te meten. Veel kinderen die heel gemotiveerd zijn, zijn niet per se hoogbegaafd. Bovendien is een hoogbegaafd kind alleen gemotiveerd als hij ook wordt uitgedaagd. Als je kind de vakken op school te makkelijk vindt, zal hij niet snel gemotiveerd gedrag vertonen. Als jouw kind wel voldoende uitdaging krijgt, zul je zien dat hij ook veel gemotiveerder is om alles goed en op tijd af te krijgen.

Hoe vaak komt hoogbegaafdheid voor?

Er wordt vanuit gegaan dat ongeveer 2,5 procent van alle mensen hoogbegaafd is. Een kleine rekensom: in een klas van 30 leerlingen zitten gemiddeld 1 tot 2 (hoog)begaafde leerlingen. Het komt dus vaker voor dan je denkt, maar een deel hiervan wordt op de basisschool niet herkend als hoogbegaafd. Op school wordt toch vaak gekeken naar de schoolprestaties, maar het draait bij hoogbegaafdheid dus niet alleen om goede prestaties. Vaak kan juist een afwijkende situatie ervoor zorgen dat hoogbegaafdheid wordt herkend, bijvoorbeeld als iemand plotseling enorm uitblinkt tijdens een projectweek of helemaal opbloeit tijdens een bijzondere excursie of voorstelling.

Lees ook: Tweetalig onderwijs: hoe jonger hoe beter?

Hoogbegaafdheid bij een kind herkennen

Hoe weet je of jouw kind hoogbegaafd is? Daar is geen eenduidig antwoord op te geven. Dat een kind hoogbegaafd is, wordt ook niet altijd snel ontdekt. Een hoogbegaafd kind heeft de potentie om heel goed te presteren op meerdere gebieden, maar dat komt lang niet altijd tot uiting.

Hoogbegaafdheid kan zich op allerlei verschillende manieren uiten. Elke kind is immers anders, heeft z’n eigen karakter en reageert op zijn eigen manier op bepaalde situaties. Zo gaat ook elk hoogbegaafd kind op z’n eigen manier met die hoogbegaafdheid om. Het ene hoogbegaafde kind blinkt uit op school, terwijl een ander hoogbegaafd kind juist buiten school zijn uitdaging zoekt. Weer een ander kind ontkent zijn hoogbegaafdheid, terwijl een ander kind heel competitief wordt.

Sommige hoogbegaafde kinderen gaan zelfs onderpresteren. Als een hoogbegaafd kind op school niet op het juiste niveau wordt uitgedaagd, dan kan hij zijn motivatie kwijtraken. Het gevolg kan zijn dat de schoolprestaties van je kind achteruit gaan, of heel wisselend zijn. Er kunnen ook gedragsproblemen ontstaan. Heb je het idee dat je kind zich verveelt en alles op school te makkelijk vindt, gaat klieren omdat hij geen uitdaging heeft of ander afwijkend gedrag gaat vertonen? Vraag dan een gesprek met de juf of meester aan.

Kenmerken van hoogbegaafdheid

Hoewel elk kind dus anders kan reageren op hoogbegaafdheid, zijn er wel verschillende kenmerken die erop kunnen wijzen dat een kind hoogbegaafd is. Een kind hoeft niet aan alle kenmerken te voldoen, dit kan per persoon verschillen. Je hebt rationele, filosofische en creatieve kernmerken.

Rationele kenmerken

Hoogbegaafde kinderen kunnen snel verbanden leggen en denken al een stap verder. Niet alleen op school, maar ook in andere situaties. Ze hebben vaak aan een woord genoeg en leren snel. Meestal heeft een hoogbegaafd kind ook een heel goed geheugen. Lees ook: Zo werkt het geheugen van je kind
Filosofische kenmerken

Hoogbegaafde kinderen stellen veel (kritische) vragen. Denk bijvoorbeeld aan: ‘Waarom moet dit zo?’ of ‘Waarom doen we dit?’ Verder hebben ze vaak veel interesses, zijn ze betrokken en kunnen ze zich goed in anderen inleven. Lees ook: Dit is de reden waarom een peuter zo vaak ‘Waarom’? vraagt
Creatieve kenmerken

Een hoogbegaafd kind zal niet meteen om hulp vragen, maar eerst zelf willen proberen om iets op te lossen. Ze zijn ondernemend en door te proberen, leren ze.

Lees ook: Zo help je je kind zelf problemen op te lossen

Signalen die op hoogbegaafdheid kunnen wijzen

Nogmaals, elk hoogbegaafd kind is anders, maar er zijn wel allerlei signalen die kunnen wijzen op hoogbegaafdheid. Hieronder volgt een lijst met mogelijke signalen. Let op: een hoogbegaafd kind heeft lang niet al deze eigenschappen. Het ene hoogbegaafde kind kan sociaal erg sterk zijn, terwijl een ander hoogbegaafd kind juist bepaalde sociale vaardigheden mist.

Hoge intelligentie
Vroege ontwikkeling/ontwikkelingsvoorsprong
Uitblinken op meerdere gebieden
Makkelijk kunnen leren
Goed leggen van causale verbanden
Makkelijk kunnen analyseren van problemen
De lat altijd hoog leggen
Een kritische instelling, kritische vragen stellen
Zoeken naar de waarheid
Maken van grote denksprongen
Hoofd- en bijzaken kunnen onderscheiden
Flexibel denken
Inventief zijn
Hoge mate van zelfstandigheid
Een brede of juist specifieke interesse
Ongewone of originele vragen stellen
Voorkeur voor abstractie
Grote leerhonger
Hoge motivatie
Groot rechtvaardigheidsgevoel
Doorzettingsvermogen om een taak te volbrengen
Enorme gedrevenheid als hij in iets geïnteresseerd is
Zelfkennis: eigen zwakke en sterke punten herkennen
Creatief
Origineel
Perfectionistisch
Overtuigingskracht
Apart gevoel voor humor
Goed kunnen omgaan met oudere kinderen
Hoge mate van concentratie
Scherp observatievermogen
Gevoeligheid
Inlevingsvermogen
Veel energie of grote beweeglijkheid
Een uitstekende fijne motoriek

Lees ook: Zo herken je een hoogsensitief kind

Hoogbegaafdheid bij baby, peuter of kleuter

Bij een baby, peuter of kleuter kun je in principe nog niet van hoogbegaafdheid spreken. Je kind kan in zijn ontwikkeling best voorlopen op leeftijdsgenoten, of extreem leergierig, slim of welbespraakt zijn, maar dat betekent niet direct dat hij hoogbegaafd is. Het kunnen wellicht signalen zijn van hoogbegaafdheid, maar aan de andere kant kan er ook sprake zijn van hoogbegaafdheid zonder dit soort signalen. Belangrijk is dat je inspeelt op wat je kind aangeeft dat hij nodig heeft, zodat hij zich op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo verder kan ontwikkelen.

Meer lezen: Zo herken je een slimme baby

Ontwikkelingsvoorsprong

Bij heel jonge kinderen kun je beter spreken over een ontwikkelingsvoorsprong dan van hoogbegaafdheid. Je spreekt van een ontwikkelingsvoorsprong als je kind duidelijk voorloopt op één of meerdere ontwikkelingsgebieden ten opzichte van zijn leeftijdsgenoten. Een kind dat bijvoorbeeld sneller leert en verbanden ziet, bouwt een ontwikkelingsvoorsprong op.

Een ontwikkelingsvoorsprong is zonder test eenvoudig vast te stellen. Het is wel zo dat hoe groter de voorsprong is, des te groter de kans dat een kind later inderdaad hoogbegaafd blijkt te zijn. Een kind kan een voorsprong hebben op verschillende terreinen:

Spraak-taal gebied: kinderen die op tweejarige leeftijd al in volzinnen spreken en/of een enorme passieve woordenschat hebben. Ze zien ook eerder het verband tussen oorzaak en gevolg dan hun leeftijdsgenootjes.
Motorisch gebied: kinderen die bijvoorbeeld met 10 maanden al los kunnen lopen (de gemiddelde ‘loopleeftijd’ is 15 maanden).
Cognitief gebied: kinderen die bijvoorbeeld voordat ze naar groep 1 gaan al begrip hebben van kleuren, tegenstellingen, vormen en/of getallen.

Heeft je kind aanleg voor hoogbegaafdheid, dan moet hij geprikkeld worden om zich optimaal te kunnen ontplooien. Dit wil overigens niet zeggen dat je je kind hoogbegaafd kunt maken door het veel prikkels op te dringen. Wel kan je kind bepaalde vaardigheden sneller onder de knie krijgen door dit aan te moedigen.

Lees ook: Woordenschat: kent jouw peuter deze woorden al?

Mijn kind is hoogbegaafd, wat nu?

Als je vermoedt dat je kind hoogbegaafd is, bespreek dit dan op school, op het consultatiebureau of met je huisarts. Vervolgens is het belangrijk om te laten testen of je kind hoogbegaafd is, en om te onderzoeken wat de behoeften van jouw kind zijn, zowel cognitief als op sociaal-emotioneel vlak. Die behoeften verschillen per kind.

Zo’n onderzoek kun je laten afnemen bij een ontwikkelingspsycholoog die gespecialiseerd is in hoogbegaafdheid, of bij het Centrum voor Hoogbegaafdheidsonderzoek. Uit zo’n onderzoek komt een persoonlijk advies naar voren, over hoe de talenten van je kind verder tot ontwikkeling kunnen komen. Zo’n advies gaat niet alleen over onderwijs, maar ook over hoe jullie vanuit het gezin zijn ontwikkeling kunnen stimuleren.

Wat een hoogbegaafd kind op school nodig heeft, verschilt ook weer per hoogbegaafd kind. Je kind kan extra stof aangeboden krijgen, of extra les krijgen in een plusklasje of talentenklas. Het versnellen van onderwijs, door een klas over te slaan, kan ook een mogelijkheid zijn, zeker als je kind zich prettiger voelt bij oudere leerlingen dan bij leeftijdsgenootjes.

In principe kunnen alle basisscholen extra begeleiding bieden aan leerlingen die hoogbegaafd zijn. Op welke manier dat gebeurt, verschilt per school. Er zijn ook scholen die zijn aangesloten bij een landelijk netwerk van begaafdheidsprofielscholen; dat is een vereniging voor scholen in het primair en voortgezet onderwijs die zich inzetten voor op hoogbegaafden toegesneden onderwijsprogramma’s.

Checklist: zo kies je de juiste basisschool voor je kind.

Onderpresteren bij hoogbegaafdheid

Hoogbegaafde kinderen kunnen tegen problemen aanlopen op school, als ze daar niet voldoende uitgedaagd worden of als de hoogbegaafdheid niet herkend wordt. De kans bestaat dat een kind gaat onderpresteren; dat houdt in dat hij gaat presteren onder het niveau waarop hij zou kunnen presteren (of soms zelfs onder het niveau van de klas). Soms krijgen deze leerlingen ook gedragsproblemen.

Hoogbegaafde leerlingen hebben een grote algemene ontwikkeling en een brede belangstelling voor allerlei (ingewikkelde) onderwerpen. Daardoor hebben ze vaak al kennis over onderwerpen die nog niet in hun klas zijn behandeld. Het kan zijn dat een onderpresterend kind thuis in zijn vrije tijd veel gaat lezen of informatie verzamelt, maar op school laat hij wisselende prestaties laten zien. De schoolprestaties kunnen opeens flink afnemen.

Onderpresteerders schrijven soms ook slordig en zijn niet erg enthousiast over de lessen. Hoewel de schoolprestaties afnemen, weet een onderpresteerder vaak op ingewikkelde vragen juist wel het goede antwoord. Soms presteert zo’n leerling mondeling beter dan schriftelijk. Of ze presteren heel goed bij individueel onderwijs op maat, maar niet in het reguliere groepsonderwijs. Onderpresterende hoogbegaafde leerlingen zijn vaak ontevreden over zichzelf en hun schoolwerk. Soms vermijden ze nieuwe activiteiten uit faalangst.

Onderpresteerders kunnen negatief gedrag gaan vertonen in de klas. Ze kunnen lastig zijn, of verzetten zich tegen de leerkracht, vervelen zich, maken hun huiswerk niet, vragen om aandacht, of dromen steeds weg. Ook kan het zijn dat het kind liever niet meedoet aan groepsactiviteiten, en niet zo populair is bij leeftijdsgenootjes.

Lees ook: Elk kind leert anders; dit zijn de verschillende leerstijlen

Mogelijke problemen bij hoogbegaafdheid

Hoogbegaafdheid kan dus soms problemen opleveren, vooral als het niet herkend of gestimuleerd wordt. Niet alleen op school, maar ook op sociaal-emotionele vlakken of problemen thuis, in de opvoeding.

Als je kind zich niet begrepen voelt, kan het zich eenzaam en neerslachtig gaan voelen. Er kunnen problemen ontstaan met sociale vaardigheden, in de communicatie of in zijn aanpassingsvermogen. Sommige hoogbegaafde kinderen maken moeilijk vriendjes, doordat ze geen of weinig aansluiting hebben met hun leeftijdsgenootjes. Soms worden ze gepest of genegeerd door hun klasgenootjes. Daardoor hebben hoogbegaafden kinderen vaak oudere vrienden.

Ook thuis kunnen problemen ontstaan, zoals ruzies of opvoedproblemen. De standaardadviezen die je in boeken over opvoeden leest, gaan niet altijd op voor hoogbegaafde kinderen. Hoogbegaafde kinderen komen bijvoorbeeld snel in opstand tegen onrechtvaardig gebruik van gezag door de ouders. Daardoor levert een autoritaire opvoedingsstijl vaak veel frustratie en woede op, en levert het weinig resultaat op.

Soms kan dit leiden tot aanpassingsproblemen, depressiviteit, gedragsproblemen of agressiviteit. Ook kunnen er psychosomatische klachten ontstaan, dat zijn lichamelijke klachten waar geen medische oorzaak voor wordt gevonden (SOLK), zoals chronische buikpijn of hoofdpijn. Lees hier meer over SOLK.

Wat te doen bij problemen?

Ieder kind heeft het nodig om zich geaccepteerd en gewaardeerd te voelen. Denk niet dat je hoogbegaafde kind geen aanmoediging nodig heeft. Ook hij of zij heeft behoefte aan complimenten. Leg de lat niet te hoog, maar zeker ook niet te laag. Help je kind zijn evenwicht te vinden en zijn eigenwaarde te versterken. Leer je kind dat het heel normaal is dat er verschillen zijn. Niet alleen lichamelijk of qua uiterlijk, maar ook op het gebied van intelligentie. Het gaat niet om beter of minder, het gaat om anders en daar is niets mis mee.

Mochten er problemen ontstaan, vraag dan om advies van school of neem contact op met het Centrum voor Jeugd en Gezin (cjg.nl). Schroom ook niet om hulp te vragen bij een specialist op het gebied van hoogbegaafdheid. Het is heel normaal dat je als ouder niet weet hoe je sommige situaties moet aanpakken bij een hoogbegaafd kind; daar kun je best wat hulp en adviezen bij gebruiken.

Weg met het label ‘hoogbegaafdheid’?

Er gaan tegenwoordig steeds meer stemmen op om het label ‘hoogbegaafd’ te schrappen. Specialisten willen dat er alleen gekeken wordt naar de behoeften van leerlingen op school, of die leerling nou ‘hoogbegaafd’ is of niet. Een voorbeeld: sommige scholen bieden talentklassen aan voor kinderen met een IQ boven de 130. Een enorm gemotiveerd kind met een IQ van 120 zou daar niet in terecht komen, terwijl die leerling er misschien wel meer baat bij heeft, omdat hij door de extra uitdaging enorm gestimuleerd kan worden.

Dit artikel is tot stand gekomen en goedgekeurd door artsen en andere (medische) deskundigen van het Ouders van Nu expertteam.